म. म.. मराठीचा...

"लाभले आम्हांस भाग्य बोलतो मराठी"
"जाहलो खरेच धन्य ऐकतो मराठी"

किती छान वाटतं, सुरेश भट यांनी रचलेल गीत ऐकलं की आजही आठवतो तो दिवस, 27 फेब्रुवारी 2010. या तारखेला आम्ही एका संस्थेच्या माध्यमातून हे गाणं पूर्णपणे बसवून समूहगानाचा कार्यक्रम केला होता आणि त्या कार्यक्रमाला प्रमुख पाहुणे म्हणून आम्हाला लाभले होते साक्षात या गाण्याचे संगीतकार कौशलजी इनामदार. तेव्हा मी 11वीत होतो. 12 वी नंतर माझा मराठीशी अधिकृतपणे संपर्क संपला कारण वाणिज्य शाखेचा मी असल्याने 12 वी नंतर मराठी आम्हाला अभ्यासक्रमात नव्हते. मला कायम एक प्रश्न पडायचा की किमान पदवी शिक्षणापर्यंत तरी विद्यार्थ्यांना हा विषय का नाही? कारण मराठी भाषा आणि तिचं व्याकरण इतकं समृद्ध आहे की त्यात तपशीलवार व खोलवर शिकण्यासारखं खूप काही असेल! मराठी भाषा जशी समृद्ध आहे तशीच ती शुद्धीक्रिया केलेली सरळ, सोप्पी व परिपक्व अशी भाषा आहे.. कारण मराठी भाषा ही 12 व्या शतकाच्या ही आधीपासून अस्तित्वात आहे पण 12 वी नंतर अभ्यासक्रमात नाही. तेव्हाची मराठी भाषा ही प्राकृत होती. प्राकृत मराठी आणि आत्ताची मराठी यात जमीन-आसमानचा फरक आहे. ती जर आपण अभ्यासली तर अनेक शब्दांचे अर्थच आपल्याला उमगणार नाहीत. ज्यांनी शालेय जीवनात चक्रधर स्वामींचे "डुळकैलेया बाळकाचा दृष्टांत" किंवा "आधारीचेया परीसाचा दृष्टांत" अभ्यासलेत त्यांना हे चांगलंच माहीत असेल..

प्राकृत आणि आत्ताची आधुनिक मराठी यात जसा भरपूर फरक आहे. तसेच मराठी भाषा अवगत होण्यासाठी लागणारी त्या काळातील उपलब्धता व आज असलेल्या साहित्य भंडारातील उपलब्धता यात सुद्धा फरक आहे. त्या काळी भाषेतल साहित्य लिहून ते जपून ठेवण्याची साधने ही मुबलक प्रमाणात उपलब्ध नसल्याने त्या काळचे लोकं हे जवळपास सगळ्याच गोष्टी मुखोद्गत करायचे. त्यामुळे त्या काळातील पिढीची स्मरणशक्ती ही अत्यंत तल्लख होती. लिहायची साधनेच फारशी नसल्याने पाठांतराखेरीज पर्यायच नव्हता. पण आता परिस्थिती उलट आहे. सर्व प्रकारचे साहित्य, तंत्रज्ञान उपलब्ध आहे पण आता ते अभ्यासायची इच्छाच नाहीये. {काळांचे प्रकार, शब्द, सव्यय अव्यय, वाक्प्रचारांचा वाक्यात उपयोग, समानार्थी, विरुद्धार्थी, उद्गारवाचक, शब्दयोगी, उभयान्वयी, केवल-प्रयोगी अव्यय, कर्तरी, कर्मणी, भावे प्रयोग, शब्दालंकार, अर्थालंकार, वृत्ते, निबंधाचे प्रकार, पत्राचे प्रकार, स्थूलवाचन इ.} जितकं अभ्यासावं तितकं कमीच. मी दहावीला असताना आम्हाला 3 अलंकार अभ्यासाला होते. परीक्षेत 3 पैकी 2 लिहावे लागतात म्हणून काही मुले फक्त दोनच पाठ करायची. पत्र लिहिताना सुद्धा व्यावसायिक पत्रातील मजकूर हा कमी असतो आणि मार्क मिळतात म्हणून घरगुती पत्र कोणीच लिहायचं नाही. त्यावेळेस मराठी माध्यमांच्या मुलांमध्ये सेमी इंग्रजीच्या विद्यार्थ्यांमुळे एक न्यूनगंड निर्माण झाला होता. सेमी इंग्रजीचे विद्यार्थी सुद्धा मी सेमी इंग्रजी घेऊन खूप मोठा तीर मारलाय अशा आविर्भावात असायचे. मी सुद्धा सेमी-इंग्रजीचा विद्यार्थी आणि त्यातून आमची "अ" तुकडी त्यामुळे काही विचारूच नका.. हा न्यूनगंड जर आज सुद्धा मराठी माध्यमांच्या शाळांत असाच अबाधित असेल तर त्या मुलांचं अध:पतन होण्यास फारसा वेळ लागणार नाही.. आपण मराठी माध्यमातले आहोत तर त्याचा अभिमान बाळगला पाहिजे, त्याचा कमीपणा वाटून घेऊ नये हे त्यांना पटवून दिलं पाहिजे..

आजकाल सोशल मीडियावर मराठीतून स्वतःचा एखादा लेख, ब्लॉग लिहायचा असेल, मराठी विचारांच पेज काढायचं असेल किंवा मराठीतून एखादा लघुपट बनवायचा असेल तर तो वाचणा-या व बघणा-या गर्दीला ही समृद्ध मराठी कितपत समजेल याचा विचार करावा लागतो.. असं का बरं? माझा एक मित्र मला मध्यंतरी म्हणाला होता की आनंद तुझे मराठीतले विचार इतके उच्च आहेत की ते आमच्या डोक्यावरून जातात🤪😂 आजच्या शुद्ध मराठीत मी त्याला म्हंटलं (Jokes apart) आणि मग त्याला एक प्रश्न केला की जी भाषा जन्मतःच किंवा वयाच्या दुसऱ्या, तिसऱ्या वर्षापासून अवगत असते ती समजून घेताना डोक्याचा बौद्धिक छळ होतो आणि जी आंग्लभाषा वयाच्या सुमारे दहाव्या वर्षी शिकू लागलो ती तर फार सहजगत्या समजते.. असं का? मग याला कारण एकच आहे की ती शिकण्यातली आपली आवड, रुची नक्कीच कुठेतरी कमी पडतेय. मराठीत विचार करतच नाही आहोत.. नाही नाही.. मुळात मराठीचाच विचार करत नाही आहोत आपण.. मला माझा ब्लॉग, लघुपट, बघितला जावा म्हणून मी या गर्दीचा विचार का करावा?? माझी मराठी जर तुमच्या दृष्टीने समृद्ध आहे आणि जर हे तुम्हाला कळतंय तर तुम्ही तुमची वैचारिक पातळी, मराठीचा सखोल अभ्यास, शब्दभांडार वाढवा की! आपल्या भाषेकरिता निदान इतकं तर करूच शकता नाही का!

आजकाल आपण सिरीयल, सिनेमात पाहतो की समृद्ध आणि अस्खलित मराठी बोलणारे कलाकार कमी होत चाललेत. फक्त चांगल्या चेहऱ्यांना पसंती दिली जाते. बाकी शब्दफेक, उच्चार, भाषा याकडे कानाडोळा केला जातो. अशा मुळे अनेक होतकरू तरुण मुलांच्या टेलिव्हिजन तसेच मीडियातील संधी हुकतात. पण ला पन, निश्चय ला निच्चय, साडी नेस ला साडी घाल, गाणं बोल असं म्हणणारे चालतात. पण हा वाक्प्रचार असा नाही असा करायचा असतो हे सांगितल्यावर ती तुमची टिपिकल ब्राह्मणी मराठी भाषा आम्हाला जमत नाही. म्हणजे कृतायुगापासून व्यवसायानुसार माणसांचे 4 वर्ण होते. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र हे तर ऐकिवात होतं. पण समृद्ध आणि शुद्ध मराठी भाषा बोलणारे आणि न बोलणारे यात सुद्धा वर्ग पाडले गेलेत का? कारण आता इथेही जात डोकावतेय.. म्हणजे अस्खलित मराठी भाषा ही फक्त एका विशिष्ट वर्गाची, जातीचीच ठेव आणि ओळख आहे का? माझ्या ओळखीत असे कितीतरी लोकं आहेत की जे ब्राह्मण नसून सुद्धा माझ्यापेक्षा उत्तम मराठी बोलतात..

हिंदीतले कलाकार मराठीत 2 वाक्य जरी बोलले तरी आपण त्याच कोडकौतुक करतो. अभिनेता जर फारच लाडका असेल तर अंगावर काटा येतो विशेषतः तो हे सगळं प्रेक्षकांवर भुरळ पाडण्यासाठी करत असतो. वास्तविक पाहता त्याला जितकं कौतुक आपल्या भाषेचं आहे तितकं अप्रुप आपल्याला सुद्धा नाहीये. फक्त मराठीतूनच बोला अशी नारेबाजी करून गळे काढणारी फार लोकं आहेत. पण शुद्ध आणि समृद्ध मराठी बोला असं बोलताना कोणीच दिसत नाही. मराठ्यांच्या व पेशव्यांच्या पराक्रमाचे, तसेच आपल्या इतिहासातले अनेक विषय घेऊन हिंदी भाषेत त्यावर चित्रपट बनतात आणि गाजतात. पण हिंदीत नावाजलेल्या एखाद्या मराठी दिग्दर्शकाला कधी असं वाटत नाही की तोच चित्रपट संपूर्ण मराठीत बनवून, महाराष्ट्रात आणि देशात प्रदर्शित करावा. कारण मराठीचं महत्व आपल्याला वाढवायचंच नाहीये. मराठीचा इतिहास पुस्तकातून चुकीचा शिकवतच आहेत पण आता तो चित्रपटाच्या माध्यमातून सुद्धा चुकीच्या पद्धतीने दाखवला जातोय. पहिले बाजीराव नाचताना पाहिले, पेशवीण बाई मस्तानी सोबत नाचताना पाहिल्या, सदाशिवराव आणि पार्वतीबाई नाचताना पाहिले, आता तान्हाजी नाचताना पाहतोय. आता आमच्या मनावर अधिराज्य गाजवणारे व आदर्श असलेले इतिहासातील अजून कोणी नाचताना बघितले की आम्ही मरायला मोकळे.. अशा वेळेला सुरेश भट यांनी रचलेल्या ओळी परत आठवतात.

"पाहुणे जरी असंख्य पोसते मराठी"
"आपुल्या घरात हाल सोसते मराठी"

तसंच व्यावसायिक आणि व्यावहारिक क्षेत्रात आपण आपली मराठी भाषा जपताना किंवा बोलताना दिसत नाही. हिंदी किंवा परप्रांतीय माणसाला आपल्या भाषेचं आकलन होईल की नाही याचा विचार करून आपण आपल्याच राज्यात त्यांच्याशी आणि आंग्लभाषेत बोलून त्यांच्यावर छाप पाडण्याचा अकारण प्रयत्न करतो.

Nickelodeon, Pogo यांसारखी आंतरराष्ट्रीय चॅनल्स ज्यावर आजकाल खाली एक टीप येते की आता बांगला,हिंदी, तमिळ, तेलुगू भाषेत सुद्धा उपलब्ध मग मराठी भाषेत का नाही? मराठी भाषेत उपलब्ध म्हणायला यांची जीभ कायम का कचरते? अनेकदा मराठी चॅनल्स वर गुजराती भाषेतल्या जाहिराती दाखवल्या जातात किंवा हिंदी भाषेतल्या जाहिराती शब्दश: जशाच्या तशा भाषांतरीत करून मराठीत दाखवल्या जातात आणि ते शब्दशः भाषांतर इतकं दळभद्री असतं मग त्याच उत्पादनाची जाहिरात मराठी चेहरे घेऊन मराठीत का बनवत नाहीत. नसेल बनवायची तर निदान शब्द व त्यांची सृजनशीलता तरी आमच्याकडे राहूदे ना.. फक्त महाराष्ट्रात आपली राष्ट्रभाषा म्हणून हिंदीचा पुरस्कार करायचा पण इतर राज्यात त्या राज्याची मातृभाषा हीच राष्ट्रभाषा असते असं का? तमिळनाडू, केरळ मध्ये आज सुद्धा अनेक लोकांना हिंदी भाषा कळत नाही आणि बोलता येत नाही. सगळे नियम फक्त महाराष्ट्रातच का लागू आणि बंधनकारक ठरतात. जाहिरातीसकट उत्पादने आणि त्यांच्या ब्रँडचे चेहरे व सगळीच टीम मराठी असेल तर आमच्या लोकांना सुद्धा जरा काम मिळतील ना! याचा विचार कोणीच करत नाही. आपला मराठी नट हिंदीत काम करताना दिसला की आपला ऊर अभिमानाने निश्चित भरून येऊ दे पण एकीकडे मराठी चित्रपट सृष्टीला इतकं मोठं करा की हिंदीतले कलाकार मराठी चित्रपटात काम मिळण्यासाठी तरसले पाहिजेत. तर मराठीला ख-या अर्थाने सुगीचे दिवस आले असं म्हणता येईल..

मध्यंतरी मी आणि माझा मित्र ठाणे शहरात कामाच्या निमित्ताने भटकत असताना आमच्यात काहीतरी संवाद सुरू होता. तेवढ्यात बोलण्याच्या ओघात माझ्या तोंडून "मुद्देसूद" शब्द बाहेर पडला. आमच्यापुढे चालत असणाऱ्या काकूंचे कान एकदम टवकारले व त्या मागे वळल्या आणि म्हणाल्या मुलांनो तुम्ही कुठे राहता? इतकं छान मराठी तुमच्या तोंडून ऐकून खूप बरं वाटलं. आजकाल असं मराठी तुमच्या युवा पिढीतल्या मुलांकडून सहसा कानावर पडत नाही. माझ्या मुलाला तर 'मुद्देसूद' हा शब्द सुद्धा माहीत नसेल. त्यांच्या ह्या बोलण्यातून हुरळून न जाता एक गोष्ट प्रकर्षाने जाणवली की मराठी भाषा लुप्त व्हायला कुठेतरी सुरवात तर नाही झालीय ना! भाषा लुप्त पावते म्हणजे नक्की काय होतं हो? तर त्या भाषेतले शब्दोच्चार, व्याकरण हा त्या भाषेचा गाभा आणि आत्मा असतो. तो आत्माच जर आपल्याला समजत नसेल, डोक्यावरून जात असेल तर पहिला घाव व आघात हा त्या भाषेच्या व्याकरणावर होतो. शुद्ध मराठी बोलण्याचा निदान प्रयत्न तरी आपण केला पाहिजे. एकीकडे आपले शत्रू राष्ट्र पाकिस्तानात आपण आज एक मराठी शाळा अस्तित्वात असल्याचे टेंभे मिरवतो, अभिमान बाळगतो. पण खाजगीकरणं किंवा इतर तत्सम कारणांमुळे ज्या मराठी शाळा आपल्या राज्यात हळूहळू बंद पडण्याच्या मार्गावर आहेत त्यांचं काय? आजकालच्या पालकांचा Mean(स्वार्थ) काय तर त्यांच्या मुलांना इंग्रजी Mediumच्या शाळेत घातलंय त्यामुळे आपला मुलगा भविष्यात खूप प्रगती करेल म्हणून घरात सुद्धा त्याच्याशी इंग्रजीतच बोलणार आणि त्यामुळेच त्याच मराठीतलं ज्ञान हे तोकडं पडणार, ते कधी वृद्धिंगत होणारच नाही. हे असंच चालू राहील तर भविष्यात आपल्या समृद्ध मराठीच्या निष्कारण गर्वाच्या बुडाला Mode आल्याशिवाय राहणार नाही.

कारण 15 ते 20 वर्ष परदेशात असलेला माझा मित्र केदार लेले ज्याला 10 वर्षांपूर्वी मराठीत 5 वाक्य सुद्धा लिहिता येत लिहिता येत नव्हती तो आता सकाळ, लोकसत्ता या पेपरसाठी सदर लेखन करतो. त्याचा फोन आल्यावर विश्वास बसत नाही की हा माणूस नक्की देशात राहतोय की विदेशात, इतकं उत्तम मराठी बोलतो. ख्यातनाम गायक महेश काळे अनेक वर्ष परदेशात असूनही आता "सूर नवा ध्यास नवा" या कार्यक्रमाचा निष्णात परीक्षक आहे. अस्खलित मराठीतून टिप्पणी करून तो सर्वांवर अक्षरशः छाप पाडतो. मग महाराष्ट्रात राहून हे आपल्याला का शक्य नाही? सर्वांनी जर असं ठरवलं तर मराठी राज्यभाषा दिवस थाटामाटात साजरा करण्याची व मराठीचं महत्व पटवून देण्याची वेळचं आपल्यावर येणार नाही आणि येत्या काही वर्षातच मराठी शिक्षणाचं, माध्यमाचं, भाषेचं भविषयचित्र हे लक्षवेधी आणि उज्ज्वल असेल आणि सुरेश भटांच्या त्या ओळी ख-या अर्थाने सार्थ ठरतील.

"येथल्या नगानगात गर्जते मराठी"
"येथल्या चराचरात राहते मराठी"

धन्यवाद!😊

- ©आनंद अरुण लेले.

नातं

नातं जे ज्याच्यामुळे आणि ज्याला जपण्यासाठी करत नाही कोणी कोणावर मात
पण नातं तेच जे पावसाची एखाद्या चातकापेक्षा सुद्धा ही जास्त पाहायला लावते वाट

नातं ते नव्हे जे एखाद्या भरलेल्या चौकात मारत राहते फुकटची बात
नातं ते आहे की जे फ़क्त दिवास्वप्न न दाखवता तेवत ठेवते माणूसकीची वात

नातं हे ते आहे जे मजबूत असेल तर करीत नाही त्याचा घात
नात्यावर गैरसमजुतीची आवरण असली तरीही ते टाकित राहते त्याची कात

नातं म्हणजे आपल्याश्या वाटणा-या कोणालाही आपली सततची साथ
नातं हे सांभाळायचे असते सदोदित तिन्ही त्रिकाल दिवस-रात

नातं हे बनवताना, टिकवताना कधीच कोणाचीच बघितली नाही जात
नातं ते आहे जिथे प्रत्येकाचे दाखवायचे आणि खायचे सारखेच असतात दात

नातं हे कायम वृद्धिंगत करत न्यायचे असते आयुष्याचे जीवनगाणे गात-गात
नातं हे कोमेजु द्यायचे नसते तर फुलवायचे असते धरून हातात एकमेकांचा हात

नातं म्हणजे सळसळत्या रक्ताचा मर्द मराठा मारूनी घोड्यासी टाच, पण न मारी लाथ
नातं म्हणजे फितुरी नव्हे, तर एकत्रित गनिमी काव्याने वेडात मराठे वीर दौडले साथ

सहज सुच..लेले✒

सुरासुरांची बेताल मैफल

एका ख्यातनाम गायन स्पर्धेत मला तसेच माझ्या काही सह गायक मंडळींना आलेल्या एकत्रित वाईट अनुभवाचं संमिश्र कथन या कवितेमार्फत केलं आहे.. स्पर्धेच्या मुख्य आयोजकांबद्दल मनात अजूनही तितकाच आदर असल्याने आणि त्यात त्यांचा अजिबात सहभाग नसल्याने स्पर्धा आणि आयोजकांचा उल्लेख केला नाहीये आणि करणार सुद्धा नाही..😊

सुरासुरांची भरली होती एक बेताल मैफल।
निकाल त्याचा पाहुन झाले मन विकल।।धृ।।

मैफिलीत त्या एक से एक तरुण उमदे सुर होते दर्जेदार।
रागरंग पाहता आवाजाचा संवादीनी वरच त्यांची दारोमदार।।१।।

कुर्यात सदा मंगलम च्या मधुर मंगलकलरांनी आवाहन केला ओमकार।
त्याच्याच शुभाशीर्वादाने सुरु झाला गायन कलेचा आविष्कार।।२।।

तोंडोतोंडी आणि वरवर तर ती भासत होती एक स्पर्धा।
कधी खर्ज, कधी तारसप्तकात सुर वरखाली होत होता अर्धा।।३।।

शब्दसुरांनी गुंफ़त होते भाव-भक्तिगीताची रास।
बाबूजीच्या स्मृती तेवत ठेऊन करत होते गीत राघवाची आरास।।४।।

मनाजोगे गाणे गायला इथे होती बंदी।
पण सुरात चुकलेल्यांना दुरुस्त करायची इथे पुनः मिळत होती संधि।।५।।

स्पर्धा म्हटली कि चुकीला माफी नाही असा असतो सर्वसाधारण दंडक।
पण या स्पर्धेत मात्र एक विलक्षण अवखळपणा जो बघायलाही वाटत होता भंपक।।६।।

सप्तसुरांच्या या सुश्राव्य पंगतीत निखळ सादरीकरणाच्या भुकेला नव्हता थारा।
पण सुर-लय-ताल खेळात ज्यांचे सुरच लयाला गेले त्यांच्यावर होत होता बुफेचा मारा।।७।।

इतके वर्षे सदोदित चालणा-या मैफिलीत सर्व काही असते सुश्राव्य।
पण आज पहिल्यांदाच या गानसभेत काही वाटतच नव्हते दृक-श्राव्य।।८।।

स्पर्धा संपली मग आपसूकच निकालासाठी मन होत होते अधिर।
कल्पना नव्हती की स्पर्धेच्या सार्वत्रिक निकाल ऐकून वातावरण होणार होते अजून च सुन्न व बधिर।।९।।

सुश्राव्य शोधण्याच्या नादात नवोदितांची हुकते संधी।
प्रामाणिकांना ठोकर देऊन केली जाते व्यवसायिक गायकांची रजामंदी।।१०।।

कदाचित आधीच्या एकंदर वातावरणावरणावरुन जाणले होते निवड निकषाचे भाकित।
निकाल ऐकल्यावर निवड न झालेल्यांपेक्षा निवड झालेले होते अधिक चकित।।११।।

ताला-सुरात न चुकता मुक्तपणे गायलेल्यांसोबत भर सभेत हा कुठल्या प्रकारचा न्याय?।
अपयशाने खचून जाणं स्वभावातच नाही पण सहन होत नाही अन्याय...।।१२।।

स्पर्धेच्या निर्णायक क्षणीच सभा सोडून गेले एक पंच महंत।
निर्णय चुकला की चुकवला याच स्पष्टीकरण क़ाय देणार याची वाटत असेल खंत।।१३।।

सांत्वन झाले करून, म्हणे नका होऊ खजील ही स्पर्धा नाही आयुष्यातील अंतिम।
पण स्पर्धेत आणि मैफिलीत कितीही काटेकोर पणे अन्याय झाला तरी आम्हा परीक्षकांचाच निर्णय अंतिम🧐।।१४।।

जिथे न्याय नाही अशा मैफिलीत पुनः जाणे नाही असा निग्रह करून मनाशी ठाम।
पक्षपाती पणावर आधारीत असलेल्या अशा तालमींना ठोकणार आत्ता राम-राम🙏🏻।।१५।।

🎤🎶© आनंद लेले