पत्रकारिता

गेल्याच महिन्यात दिनांक ६ जानेवारी रोजी मराठी पत्रकार दिन साजरा झाला. पत्रकार दिन म्हटलं की आपल्या डोळ्यासमोर सर्वांत आधी काय येत असेल तर १८३२ साली आजच्याच दिवशी मराठीतले पहिलेवहिले 'दर्पण' हे वृत्तपत्र वाचकांच्या भेटीला आलं. मराठी पत्रकारितेचे आद्य संस्थापक कै. बाळशास्त्री जांभेकर या प्रकांड पंडिताने हे वृत्तपत्र संपादित करून मराठी पत्रकारितेची खरी मुहूर्तमेढ रोवली. बाळशास्त्री जांभेकर यांच तैलचित्र किंवा दर्पण या वृत्तपत्राच मुखपृष्ठ आपापल्या सोशल मीडिया स्टेटसला चिकटवल की आपला पत्रकारिता दिन आजच्या युगात संपन्न होतो. त्यानंतर पत्रकारिता ही तांत्रिक आणि गुणात्मक रीतीने बहरत गेली आहे याबद्दल दुमतच नाही. कारण जरी दर्पण हे वृत्तपत्र अल्पायुषी ठरले तरी त्या काळात ते वृत्तपत्र भारतीयांसाठी मराठी आणि इंग्रजी अशा दोन्ही भाषांमध्ये प्रकाशित करायला सुरुवात केली. जांभेकर यांच्यानंतर महात्मा ज्योतिबा फुले, लोकमान्य टिळक, गोपाळ गणेश आगरकर, विष्णुशास्त्री चिपळूणकर, न चि. केळकर, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, आचार्य अत्रे, ना. भि. परुळेकर, गोविंद तळवळकर यासारख्या अगणित तसेच प्रथितयश पत्रकारांनी आपले विचार वृत्तपत्रांतून वाचकांपर्यंत पोहोचवले. हा जो पत्रकारितेचा मोठा संप्रदाय उभा राहिला त्यामुळे भारतात आणि महाराष्ट्रात पत्रकारिता ख-या अर्थाने रुजली.

आत्ताची पत्रकारिता ही पूर्णपणे सेट आहे. 12 वी झाली की BMM म्हणजेच मास मीडिया मध्ये ऍडमिशन घ्यायची,  डिग्रीची 3 वर्षे पूर्ण झाली की मग मास्टर्स आणि त्यानंतर जर आपल्या प्रयत्नांना नशिबाची उत्तम जोड मिळाली तर मग चांगल्या वृत्तवाहिनीत किंवा मग एखाद्या चांगल्या वृत्तपत्रांत काम मिळते, ते नाही मिळाले तर मग त्याच वृत्तपत्राच्या वेब पोर्टल किंवा आवाज चांगला असेल रेडिओ चॅनलला सुद्धा काम होऊन जाते. यातले काहीच काम झाले नाही तर बरेच पत्रकार एक तर पिढी घडविण्याचे म्हणजेच शिक्षकी पेशा स्वीकारतात किंवा मग सेट आणि नेटची परीक्षा देऊन पी. एच. डी कडे वाटचाल सुरू करतात. छोट्याछोट्या माध्यमातून, वाहिन्यांतून कामाला सुरवात करून वेगवेगळे अनुभव घेत घेत, मजल दरमजल करत जे या क्षेत्राचा अनुभव घेतात ते अनेक वर्षांनंतर यशस्वी पत्रकार म्हणवले जातात. 

पण विषय हा आहे की निर्भेळ पत्रकारिता म्हणजे नक्की काय? 

BARC च्या टीआरपी रँकिंगमध्ये प्रथम क्रमांक मिळण्याकरिता सतत चढाओढ करणं, खरं-खोटं, वास्तव-आभास याची शहानिशा न करता वाटेल ते आणि मनाला येईल तसं काहीतरी सतत टीव्हीवर दाखवत राहणं, खरोखरच चांगल्या बातम्या, चांगले कार्यक्रम, संमेलने, उपक्रम याची मुळीच दखल सुद्धा न घेणं, कुठल्यातरी अमूक अमुक पक्ष किंवा ह्युमन राईट्स किंवा अन्य कुठल्यातरी विचारसरणीच्या लोकांना आपल्या कार्यक्रमात आमंत्रित करून चॅट शोज भरवणं. आपण एखाद्या वृत्तवाहिनीच्या कार्यक्रमात आमंत्रित आहोत किंवा आपण कोणालातरी आपल्या कार्यक्रमात आमंत्रित केल आहे याच कुठलंही भान न राखता न्यूज अँकर किंवा आमंत्रितांना अपमानित करणं किंवा आपल्या तत्व किंवा चॅनलच्या विचारसरणीला दाबून टाकल्याची जाणीव होत असल्यावर आरडाओरड करून गळे काढणं आणि डिबेट मध्ये गुणात्मक वाद नव्हे तर फक्त आरडाओरडीच्या जोरावर कसं समोरच्याला पराजित केलं याच्या अत्यानंदात आतल्या आतच खुश होणं. एकतर सरकारच्या बाजूने बोलणं किंवा मग सरकारच्या विरोधात तरी बोलणं. आजकाल प्रत्येक वृत्तवाहिनीची एक विचारसरणी असते. विचारसरणी असण्याबद्दल दुमत नाही. जी मते पटतात किंवा जे मुद्दे बरोबर वाटतात आणि तर्कशुद्ध आहेत त्याची विचारसरणी जरूर असावी आणि ती असण्याचा अधिकार आहेच. पण जवळपास सर्वच वाहिन्या आणि वृत्तपत्रातून ही विचारसरणी ही त्यांची स्वत:ची नसून त्या विशिष्ट चॅनलच्या पाठीशी उभे असणाऱ्या राजकारण्यांची म्हणजेच "पाक्षिक" वाटते. कुठलीही माहिती नसताना किंवा एखाद्या मोर्चा, आंदोलन, चळवळ किंवा मुद्याला कुठलीच पार्श्वभूमी नसताना एक खोटी पार्श्वभूमी निर्माण करून त्याला आंदोलन, चळवळ आणि मोर्चाच स्वरूप देणं आणि या अतिशय फुटकळ गोष्टींना प्राधान्य देण्याच काम आज मीडिया करत आहे. कोरोना आणि लॉकडाऊनमुळे फक्त वर्ष आणि मुद्दा बदलला आहे पण त्या मागची विचारसरणी ही तीच आहे. फरक इतकाच आहे की मागच्या वर्षी CAB, NRC हा मुद्दा असेल तर यावर्षी शेतकरी आहे. 

बरेच जण म्हणतात की आजकाल न्यूजपेपर बघावासा सुद्धा वाटत नाही, जिथे बघावं तिथे गुन्हे, लुटमार, हाणामा-या, गलिच्छ राजकारण हेच असतं. जरूर तसं तुम्हाला वाटत असेल तर मुळीच उघडू नका. कारण वृत्तपत्र काय किंवा न्यूजचॅनल काय आपल्या मनोरंजनासाठी नसून आपल्याला आसपासच्या जगतात काय घडतंय याची माहिती देण्यासाठी आहेत. पण माझं म्हणणं हेच आहे की वास्तविकता आणि आभास यातला फरक निदान पत्रकार मंडळींनी तरी जाणून घेण्याची गरज आहे. मोठमोठ्या न्यूज चॅनल वर आजच्या घडीला असे कित्येक नामवंत पत्रकार आहेत जे फक्त चुकीच्या अजेंड्याला बळी पडत अनेकदा खोट्या आणि फेक न्यूज पसरवत असतात. अशा पत्रकारितेला खरंच दर्पण म्हणजे आरसा दाखविण्याची गरज आहे का असा प्रश्न पडतो. लोकशाहीचा चौथा स्तंभ असं फक्त आपण म्हणतो पण हा स्तंभ तितक्या जागरूकतेने काम करतोय का? पूर्णपणे त्यांच्यावर जबाबदारी ढकलूनही आपण यातुन मोकळे होऊ शकत नाही. कारण तिथे काम करणारी मंडळी ही जरी अधिकारी पदावर असली तरी ती आपल्यासारखीच सामान्य माणसे आहेत. काम करताना त्यांच्यावर सुद्धा त्या विचारसरणीमुळे निर्माण होणारा ताण आणि दडपण आहे. चॅनलच्या विशिष्ट पॉलिसीमुळेच त्यांच्याही हातात ब-याच गोष्टी नाहीयेत हे सुद्धा समजून घेणं क्रमप्राप्त आहे. बरेच जण सोशल मीडियावर व्यक्त होताना म्हणतात की या विशिष्ट वाहिनीवर सगळं चुकीच्याच गोष्टी दाखवल्या जातात पण असं असून सुद्धा तीच वाहिनी आपण मुद्दाम आणि वारंवार बघतो. मग चूक कोणाची? त्यांच्या वाहिनीवर त्यांनी काय दाखवायचं हे त्यांच्या हातात असलं तरी रिमोट कंट्रोल हा अजूनही आपल्याच हातात आहे. त्यामुळे आपल्याकडे दोनच पर्याय उरतात, एकतर टीव्ही बंद करणं किंवा मग चॅनल स्विच करणं. 

बरेच जण आजकाल वक्तव्य करतात की खरी पत्रकारिता ही खूप वर्षांपूर्वीच मेली. पण असं नाहीये. तसं जर तुम्हाला वाटत असेल तर तुम्ही सरकारी वृत्तवाहिन्या आणि त्यांच्या बातम्या बघत जा. आजही त्यांनी त्यांची तीच परंपरा ही कायम ठेवली आहे. कुठल्याही बातमीवर ते आरडाओरड किंवा उहापोह करत नाहीत तर फक्त जी बातमी आहे ती शांत आणि संयतपणे फक्त देण्याचे काम ते करतात. चर्चासत्र किंवा मुलाखती तिथेही होतात पण त्यातून प्रत्येक आमंत्रितांची मतं जाणून घेतली जातात तसेच होणारे वाद-संवाद हे गुणात्मक असतात, माणसांशी नाही. आजकाल अनेक नवीन लोकल वेब पोर्टल आणि न्यूज चॅनल्स आपल्या प्रयत्नांनी अशीच सत्यता असलेली निर्भेळ पत्रकारिता समोर आणण्यासाठी खूप प्रयत्नशील आहेत. निर्भेळ पत्रकारिता संपुष्टात आली नाहीये पण २६ नोव्हेंबर २००८ च्या सर्वात मोठ्या दहशतवादी हल्ल्याचा वेळेस ती स्वतः तर संपूर्णपणे अपयशी, निष्फळ ठरलीच पण आपल्या पोलीस दल, आर्मी तसेच सर्वांच्याच नाकी नऊ आणले. घडणाऱ्या गोष्टींच्या इतक्या लाईव्ह अपडेट्स दिल्या नसत्या तर त्यात प्राण गमावणा-या व्यक्तींची आणि जवानांची संख्या ही निश्चितच कमी असती. थेट प्रक्षेपणाने दहशतवाद्यांना मदत तर होत होतीच पण देशाच्या सुरक्षेला खूप मोठा धक्का पोचवण्याच काम तेव्हा केलं गेलं पण तेव्हा त्यावर कोणीच काही भाष्य केलं नाही. 

पत्रकारिता म्हणजे तुम्हाला किंवा तुम्ही काम करत असलेल्या चॅनलच्या विचारसरणीला काय अपेक्षित आहे हे नसून तुमचा स्वतःचा अभिनिवेश, उत्कटता आणि भावूकपणा हे सर्वकाही बाजूला सारून नेमकं काय घडतंय ते समोर आणणं हे आहे. त्यामुळे बुद्धिभेद करणाऱ्या पत्रकारितेचा अस्त होऊन सत्य समोर आणून खोट्या वृत्तींचा खरपूस समाचार घेणा-या पत्रकार मंडळींचा उदय होवो हीच एकमात्र इच्छा...

©® - आनंद लेले...✒️