बोलीभाषा संस्कृती

 

बदलत्या काळात अगदी अश्मयुगानंतर भाषा जेव्हा अस्तित्वात आली त्यानंतर काळाप्रमाणे भाषेचं स्वरूप हे बदलत गेलं. आपण ज्या समाजात राहतो तिथे किंवा भूतलावर कुठल्याही देशात किंवा प्रांतात राहत असताना आपल्या प्रत्येकाचा एक विशिष्ट समाज, जात, पोटजात, धर्म असतो. पण याबद्दल जितकी ढोबळ माहिती असते त्यापेक्षा थोडी जास्त किंवा खूप माहिती असते. पण पूर्ण माहिती ही कोणालाच नसते. अर्थात ह्या गोष्टींचा अतिपरिचय असल्याने त्यातल स्वाभाविक अज्ञान असतं किंवा मग त्यात कुतूहल किंवा रस हा शून्य असतो. म्हणून एखाद्या अमूक तमुक भाषेबद्दल कुठलीच माहिती न घेता आपण ब-याचदा वाटेल ती विधाने करत असतो. 

महाराष्ट्राचा जर सांस्कृतिक इतिहास आपण पाहिला तर आपल्या पटकन लक्षात येईल की गेल्या 9 ते 10 शतकात आपल्या मराठी भाषेत जमीन-आसमानचा फरक दिसून येतो. 12 व्या शतकात म्हणजे चक्रधर स्वामी यांच्या काळात बोलली जाणारी भाषा ही खूप प्राकृत होती. शाळेत असताना ज्यांनी चक्रधर स्वामी यांचे डुळकैलेया बाळकाचा किंवा आधारिचेया परिसाचा दृष्टांत अभ्यासलेत त्यांना कळून येईल की जर मूळ अर्थ कळला नाही तर या दृष्टांताचा अर्थ आपल्याला मुळीच लावता येत नाही. हीच भाषा नंतर संत नामदेव, संत एकनाथ, संत रामदास किंवा अगदी आजच्या आधुनिक युगातले संत गजानन महाराज, गोंदवलेकर महाराज यांच्यापर्यंत येताना झिरपत झिरपत आल्यामुळे तिच्यात अनेक बदल होत गेले. जनरेशन गॅपमुळे सुद्धा प्रत्येक पिढीत बोलल्या जाणा-या भाषेत खूप फरक पडतो. त्यात संस्कारांचा ही खूप मोठा प्रभाव पडतो. पण तरी सुद्धा जी भाषा आपले आजी आजोबा किंवा पणजोबा बोलायचे त्यांच्या आणि आपल्या भाषेत प्रचंड तफावत दिसून येते. 

भाषा आणि बोली भाषा यातला फरक हाच आहे की एखाद्या भाषेकडे आपण फक्त बाहेरून बघतो त्याला भाषा म्हणून संबोधतो, पण जेव्हा एखाद्या भाषेचा आपण आपल्या रोजच्या व्यवहारात वापर करतो आणि त्या भाषेतले शब्दोच्चार त्या भाषेच्या रोजच्या वापरामुळे आणि माहितीमुळे काही प्रमाणात आपल्याला हवे तसे वळवतो किंवा मूळ शब्दांचे अनेकदा अपभ्रंश किंवा वाक्प्रचारात बदल करतो तेव्हा ती बोलीभाषा होते. जेव्हा एखाद्या विभागात, समाजात किंवा परिवारात राहून ती बोलीभाषा जास्तीत जास्त प्रमाणात बोलली जाते तेव्हा त्यात एकप्रकारची विनिमयघनता निर्माण होते. ज्यामुळे त्या भाषेच्या आकलनात आपल्यास अधिकच सुलभता प्राप्त होते व ती भाषा आपल्यासाठी अधिकाधिक सुकर होते. परिणामतः त्या भाषेत एक विशिष्ट प्रकारचे परिवर्तन करण्याची सखोल क्षमता प्राप्त होत असते.

भौगोलिक कारणामुळे सुद्धा भाषेत प्रचंड बदल होत असतो. ब-याचदा आपण ऐकलं असेल की विशेषकरून देशावर राहणारी मंडळी ही प्रांत, शुल्लक, परत आणि वेगळा असे मराठी शब्द असूनही या शब्दांना हिंदी किंवा उर्दू भाषेतले पर्यायी शब्द जसे की इलाका, मामुली, वापीस आणि अलग असे शब्द त्यांच्या वाक्यात वापरताना दिसतात. पण त्यांची बोलण्याची जी शैली असते त्यात हे शब्द मिक्स होऊन त्यांच्या तोंडून ऐकायला खूप छान वाटतात. एखादा माणूस विविध प्रकारच्या बोलीभाषा किंवा वेगवेगळ्या भाषा लीलया बोलत असला तरी त्याची त्यातल्या एका विशिष्ट भाषेवर मजबूत पकड असते.

जेव्हा दोन किंवा अधिक व्यक्ती एक भाषा एकाच प्रकारे बोलत असतात तेव्हा त्यांची व्यक्तिभाषा ही सुबोध असते. पण त्याच दोन व्यक्तींच्या एकाच भाषेतल्या बोलण्यात जर मुळीच साम्य नसेल, तर त्यातला आशय हा दुर्बोध होतो. मराठी व्यतिरिक्त इतर भाषा जेव्हा आपण कोणाच्या तोंडून ऐकतो, त्या भाषेतले परिचित शब्द जेव्हा आपल्या कानावर पडतात तेव्हा भाषा समान आहे किंवा कळली आहे असा आपला गैरसमज होतो. पण हा समज त्या भाषेतील समान शब्दसंग्रहामुळे होत असतो. पण शब्दसंग्रह म्हणजे भाषा नव्हे तर शब्दांतून व्यक्त केलेल्या विधानातून त्या शब्दांचा आशय कळणे म्हणजे भाषा कळणे. म्हणून जातीय, राजकीय, व्यावसायिक, स्थानिक, प्रादेशिक, ऐतिहासिक, भौगोलिक, धार्मिक अशा प्रत्येक स्तरावर भाषेचे स्वरूप हे सतत बदलत असते. बोलली जाणारी किंवा मुखोद्गत असणारी प्रत्येक भाषा ही जेव्हा प्रत्यक्ष लेखन केले जाते तेव्हा ती ख-या अर्थाने शुद्ध आणि ग्राह्य मानण्यात येते. आपण जेव्हा बोलत असतो तेव्हा आपण बोलीभाषेचाच वापर करतो पण जेव्हा लिहायची वेळ येते तेव्हा व्यवस्थित लिहितो. म्हणूनच एखाद्या व्यासपीठावर किंवा सांस्कृतिक, सामाजिक कार्यक्रमात बोलली जाणारी, आपण आपल्या मित्र-परिवारासमवेत असताना बोलली जाणारी भाषा व आपण आपल्या घरी आपल्या कुटुंबियांसोबत असताना बोलली जाणारी भाषा यात सुद्धा पुष्कळ फरक असतो. 

वेगवेगळ्या कुटुंबातील जण हे वेगळी भाषा बोलत असतात. कोणी म्हणत स्वयंपाक करते, कोणी म्हणतं जेवण बनवतेय. कोणी चपाती,कोणी पोळी कोणी डास, कोणी मच्छर तर कोणी काडयापेटी किंवा मग कोणी माचीस असे प्रत्येक जण त्याच किंवा इतर वेगळ्या भाषेतले प्रचलित शब्द आपल्या बोलीभाषेत वापरून एकतर भाषा बिघडवत तरी असतो किंवा अधिक समृद्ध तरी करत असतो असे म्हणता येईल. काही जणांना एक विशिष्ट भाषा व्यवस्थित बोलता येत नसल्याने ते दोन भाषांचा एकत्रित मेळ घालून बोलत असतात. उदाहरणार्थ कोणीतरी हिंदीत पत्ता विचारल्यावर सामने के बोळ मे से शिरो असं सांगण्यात येत. कोणी म्हणतं मे पहले पानी मे शिरा, फिर पोहा और बादमे डुबाच😛 किंवा एखाद्या दुकानात गेल्यावर तिथला दुकानदार आपल्याला म्हणतो तुमको क्या मंगता हे? अशा तऱ्हेने द्विभाषा एकत्रित करून त्यातून वेगळी भाषा आपण अस्तित्वात आणत असतो. इतकेच नव्हे तर आपल्या भाषेतील तोचतोचपणा आणि त्याच वाक्यांना कंटाळून आपणच त्यात कुठेतरी विसंगती शोधून त्यातून विनोद निर्मिती करत असतो. आम्ही शाळेत असताना आमचे सर आम्हाला म्हणायचे "जास्त गोंगाट करू नका नाहीतर कानाखाली चिमण्या गणपती काढेन"😜🤣 अशा प्रकारे काळाच्या ओघात वेगवेगळ्या स्थित्यंतरांमुळे वेगवेगळ्या संस्कृतीतून वेगवेगळ्या भाषा, पोटभाषा, बोलीभाषा तयार होत असतात आणि त्यात नवनिर्मिती होऊन त्या अधिकच समृद्ध होत असतात.

©® - आनंद लेले..✒️