ख्यातनाम शिल्पकार - भाऊ साठे

कल्याणकारी कल्याणकरांच्या मांदियाळी मानाचे स्थान स्वतःच्या अंगी असलेल्या उत्स्फूर्त कलेने व त्याला अतीव परिश्रमांची जोड देत फक्त देशात नव्हे तर जगप्रसिध्द ख्याती मिळवलेले कल्याणचे सदाशिव उर्फ भाऊ साठे.

भाऊ साठ्ये यांचा जन्म 17 मे 1926 रोजी झाला. त्यांचे काका हरी रामचंद्र साठे हे मूर्तिकार होते तसेच त्यांचा गणपतीचा कारखाना सुद्धा होता. लहानपणापासूनच भाऊंना या कलेत अतिशय आवड निर्माण होत गेली. 1948 साली मुंबईच्या जेजे स्कुल ऑफ आर्ट मधून शिल्पकलेचा डिप्लोमा पूर्ण केला. त्यानंतर व्ही शांताराम यांचेकडे त्यांनी सेट डिझायनिंग मोल्डिंग खात्यात नोकरी सुध्दा केली. स्वातंत्र्योत्तर काळात दिल्ली महानगरपालिकेने महात्मा गांधींचा हिंदुस्थानातील पहिला भव्य पुतळा उभारण्यासाठी तयारी सुरू केली होती. हा पुतळा उभारणीचे काम मिळवण्यासाठी तत्कालीन अनेक शिल्पकारांमध्ये खूप चुरस आणि स्पर्धा होती. पण अखेर भाऊंनी हे काम मिळवले व महात्मा गांधींचा नऊ फुटी पुतळा त्यांनी उभारला. या पुतळ्याचे अनावरण 1954 साली भारताचे पहिले राष्ट्रपती डॉ. राजेंद्र प्रसाद व प्रधानमंत्री पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या हस्ते करण्यात आले. अशा रीतीने गांधींच्या पुतळ्यापासून सुरू झालेला भाऊंचा शिल्पकला निर्मितीचा प्रवास 2014 साली दांडी येथे उभारण्यात आलेल्या गांधींच्या पुतळ्यानेच पूर्ण झाला. 

1961 साली महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा अश्वारूढ असलेला पुतळ्याच्या निर्मितीचे काम भाऊंनी केले. पुरंदर किल्ल्यावर दोन्ही हातात तलवार घेऊन त्वेषाने शत्रूवर तुटून पडलेल्या मुरारबाजी देशपांडे यांचा पुतळा, स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांचा 9 फुटी पुतळा, लाल किल्ल्यासमोरील 1975 साली उभारलेला नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचा 18 फुटी पुतळा, ठाण्याच्या डॉ. वा. ना. बेडेकर यांचा 6 फुटी पुतळा, लोकमान्य टिळक, गोळवलकर गुरुजी, पु.ल. देशपांडे, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे संस्थापक डॉ. हेडगेवार, आचार्य विनोबा भावे, अटलबिहारी वाजपेयी, स्वामी विवेकानंद, समर्थ रामदास अशा अनेक राष्ट्रोद्धारक मंडळींच्या शिल्पाकृतींची निर्मिती भाऊसाहेबांनी केली. इतकेच नव्हे तर लॉर्ड माउंटबॅटन आणि लंडनच्या बेकिंगहॅम पॅलेस इथला प्रिन्स फिलीप याचे व्यक्तीशिल्प 1973 साली भाऊंनी साकारले. शिल्पकलेतील त्यांच्या या अमाप योगदानाबद्दल त्यांना राष्ट्रपतींच्या हस्ते सुवर्णपदक, कल्याण गौरव पुरस्कार, याज्ञवल्क्य पुरस्कार तसेच कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान तर्फे आयोजित केला जाणारा गोदा गौरव पुरस्कार अशा विविध पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आलं आहे. 

त्यांचे स्वतःचे शिल्पालय डोंबिवली इथे औद्योगिक वसाहतीत (ए-१३२ फेज-1) इथे स्थित आहे. त्या शिल्पालयात सिंहासनावर आरूढ असलेले तसेच चेहऱ्यावर करारी व मुत्सद्दी मुद्रा असलेले शिवाजी महाराज, रणरागिणी मुद्रा चेहऱ्यावर झळकणा-या झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, महात्मा गांधी यांचे ध्यानस्थ शिल्प तसेच लोकमान्य टिळक यांचे उद्विग्न अवस्थेतील शिल्प अशी अनेक शिल्पे पाहावयास मिळतात. कुठलेही व्यक्तिशिल्प असुदे, त्या शिल्पाचा चेहरा आणि डोळे हा त्या शिल्पाचा गाभा आणि आत्मा असतो. ते जर व्यवस्थित साधले तर त्यातून शिल्पाच्या अंतरंगात थेट प्रवेश मिळवता येतो. भाऊ साठे यांच्या कलेच हेच कौशल्य आहे. वास्तविक पाहता भाऊ साठे हे स्वतः प्रखर संघवादी आहेत पण तरीसुध्दा गांधीजींवरही त्यांचे अपार प्रेम व श्रद्धा आहे. फक्त भारतातच नव्हे तर भाऊंनी साकारलेली गांधींचे पुतळे हे सिंगापूर, हाँगकाँग, मलेशिया, बँकॉक, जपान या देशातही मोठ्या दिमाखात विराजमान आहेत. शिल्पालयात भाऊंचे सुपुत्र हे कायमच माहिती देण्यासाठी हजर असतात आता सर्व शिल्पाकृतींचे सर्व काम तेच पाहतात पण असे असले तरी भाऊंच्या राहत्या घरी म्हणजेच कल्याण इथे गांधीचौकातील साठे वाड्यात जर आपण भाऊ साठे यांना कोणी भेटायला गेलं तर ते आजही हसत हसत त्यांच स्वागत करतात व त्यांच्याशी मनसोक्त गप्पा मारतात. भाऊंना बोलायला खूप आवडत असल्याने कोणी कुतूहलाने त्यांनी साकारलेल्या कलाकृतींबद्दल कोणी त्यांच्याशी बोलायला आलं तर ते भरभरून बोलतात आणि माहिती देतात. त्यांच्या सर्व शिल्पकलांचा आढावा घेणार "आकार" हे राजहंस प्रकाशन तर्फे प्रकाशित करण्यात आलेल पुस्तक ज्यात त्यांच्या सर्व शिल्पांची आणि भाऊंच्या कलेच्या प्रवासाची तपशीलवार माहिती आहे. फक्त भाऊच नव्हे तर त्यांचा सगळा परिवारच कलाविश्वात मग्न आहे. भाऊंच्या दोन्ही सुना पैकी एक संगीता साठे या भरतनाट्यम विशारद आहेत व कल्याण गायन समाज इथे भरतनाट्यमचे क्लासेस घेतात, तर दुसरी सून मृदुला साठे या शास्त्रीय संगीत विशारद आहेत. भाऊंच्या पत्नी नेत्रा साठे या सुद्धा प्रसिद्ध चित्रकार व कवयित्री होत्या तसेच भाऊंचा नातू अनिरुद्ध लेले हा सुद्धा चित्रकार आहे. 

भाऊंच सध्याच वय फक्त 95 वर्षे काही वर्षांपूर्वी त्यांनी शिल्पकलेच्या कामातून रजा घेतली असली तरी आजसुध्दा त्यांचा सळसळून व ओसंडून वाहणारा उत्साह हा एखाद्या तरुणाला लाजवेल असाच आहे. काही वर्षांपूर्वी श्री ब्रह्मचैतन्य महाराज गोंदवलेकर यांच्या 5 ते 6 फुटी पंचधातूंच्या मूर्तीचे काम भाऊंनी सुरू केले आणि अशा 4 ते 5 मूर्ती भारतात इंदोर, बेंगलोर, पुणे, बदलापूर येथील महाराजांच्या मठात या मूर्ती विराजमान आहेत. तसेच 2013 साली श्री महाराजांच्या शंभराव्या पुण्यतिथी निमित्त बदलापूरचे श्री समुद्र यांनी संकल्प केला होता की श्री महाराजांच्या अडीच फुटी पंचधातूच्या 108 मूर्ती त्यांना ठिकठिकाणी जिथे श्रींची उपासना होते तिथे द्यावयाच्या आहेत. यातील काही मूर्तींचे काम स्वतः श्री भाऊ साठे व नंतर उर्वरित सर्व मूर्तींचे शिल्पकाम त्यांच्या मुलानेच केले आहे. मला सांगायला अतिशय आनंद होतो की संकल्प केलेल्या 108 मूर्तींमधील श्रींची एक मूर्ती आमच्याही घरी विराजमान आहे. 

सर्जनशीलता, कल्पकता व कलेशी असलेली सचोटी आणि प्रामाणिकपणा हे गुण भाऊंमध्ये असल्याने त्यांनी साकारलेल्या त्या त्या व्यक्तींच्या शिल्पात आवश्यक ते सर्वगुण आपल्याला शिल्प फक्त पाहतानाच दिसून येतात व जाणवतात.  श्रीमहाराजांच्या जितक्या मूर्ती भाऊंनी साकारल्या त्यात आदीदैविक, आदीभौतिक व आध्यात्मिक या त्रिविध तापांचा त्रिवेणी संगम दिसून येतो. तसेच मूर्तीची कलात्मकता, सौंदर्य व महाराजांची भावमुद्रा यात तंतोतंत उतरली आहे. 

अशा या महान कलासक्त, ऋषीतुल्य व आत्ममग्न शिल्पकार भाऊ उर्फ सदाशिव साठे यांच्या शिल्पकलेच्या कार्याला सलाम🚩🙏🏻 ते असेच ठणठणीत राहोत व वयाची शंभरी गाठोत हीच सदिच्छा!💯😊

©® - आनंद लेले...✒️