आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सच्या जाळ्यात आपण

मध्यंतरी एक संशोधन करण्यात आलं होतं त्यातून हे सिद्ध झालं होतं की माणसाच्या मेंदूची क्षमता ही सर्वसाधारणपणे 2.5 पेटाबाईट असते. आता 1 पेटाबाईट म्हणजे 1000 टेराबाईट.. 1 टेराबाईट म्हणजे 1000 गिगाबाईट(GB). सोप्प्या भाषेत सांगायच झालं तर 16 GB मेमरी असलेल्या एकूण 1 लाख 56 हजार पेन ड्राइव्ह इतकी मेमरी क्षमता मानवी मेंदूत असते. मेंदूमध्ये 10000 कोटी न्यूरॉन असतात. इतका शक्तिशाली आणि बुद्धी असलेला मेंदू म्हणजे एकमेव मानवी मेंदू. अर्थात आपण सर्वच जण आपल्या मेंदूच्या क्षमतेचा पूर्ण वापर करत नाही ती गोष्ट वेगळी. अलबर्ट आईनस्टाईन सारखे शास्त्रज्ञ या गोष्टींना अपवाद ठरतील. आपल्याकडे कितीही क्षमता, मेमरी किंवा बुद्धी असली तरी त्याचा नित्यनियमाने वापर करत नसल्याने आपल्याला कृत्रिम उपकरणांची गरज लागते आणि त्यावर अवलंबून राहावं लागतं, अर्थात ही उपकरणे मानवानेच बनविली आहेत. पण त्याच्या अतिवापराने उपकरणे स्मार्ट आणि माणूस मात्र मठ्ठ बनत चाललाय. 

अशाच काही विशेष गोष्टींसाठी माणसाला कृत्रिम आणि तज्ञ बुद्धीची गरज पडते. त्यालाच कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणजेच आपल्या आजच्या शुद्ध मराठीत सांगायच तर आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स असं म्हणतात. ही कार्यप्रणाली अगदी 1950 च्या दशकापासून अस्तित्वात आहे. त्यालाच तज्ञ प्रणाली म्हणजेच expert system असंही म्हटलं जातं. व्हिडिओ गेम्स मध्ये 2 प्लेयर असलेले गेम्स आपण एकटे बसून खेळतो ज्यात दुसरा प्लेयर हा कोणी व्यक्ती नसून कॉम्प्युटर किंवा त्या गेमची कार्यप्रणालीच असते. बरेच जण कॉम्प्युटरवर बुद्धिबळ खेळतात ज्यात समोरचा प्लेयर हा स्वतः कॉम्प्युटर असतो. आपण इकडून मूव्ह केल्यावर आपसुकच तो सुद्धा तिकडून next move करत असतो. काही इमेल प्रणाली या एका इमेलला कसं उत्तर घ्यायच हे सुचवू लागल्या आहेत किंवा आपण एखादा मेल टाईप करत असताना आपण एका शब्दातील 2,3 अक्षरे टाईप केली की आपोआप तो शब्दच आपल्या समोर जोडला जातो. फेसबुक मेसेंजर किंवा कुठल्या ऍप वर आपल्या ज्या शंका किंवा प्रश्न असतात त्यांना ऑटोमेटेड सिस्टीम द्वारे आपोआप उत्तरे दिली जातात. ज्यांच्याकडे आयफोन असेल त्यांना सिरी, अलेक्सा किंवा जे अँड्रॉईड युजर्स आहेत त्यांना गुगल असिस्टंट बद्दल माहिती असेलच. ही कार्यप्रणाली ज्या पद्धतीने चालते त्यालाच आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणतात.

आता अल्गोरिदम म्हणजे काय? आपण मोबाईल इंटरनेट वर रोज जे काही पाहतो जी काही माहिती सर्च करतो किंवा जे काही बघतो किंवा वाचतो. त्यातून एक भलीमोठी माहिती आणि डेटा हा या AI कडे स्टोर होत असतो. ज्याचा उपयोग आपलं लक्ष आणि आपलं मन कंट्रोल करण्यासाठी उपयोग केला जातो. मध्यंतरी फेसबुक मार्फत व्हाट्सऍप ने एक नवीन फिचर आणायचे घोषित केलं होतं की जो डेटा आपण whatsapp वर निर्माण करू किंवा जे काही मेसेज, फोटो, व्हिडिओ शेयर करू तो सर्व डेटा त्यांच्याकडे स्टोर केला जाईल. ब-याच जणांनी आपला पर्सनल डेटा लिक होणार या भीतीने टेलिग्राम, सिग्नल ही ऍप तेव्हा डाऊनलोड केली. पण लोकांच्या वाढत्या विरोधामुळे व्हाट्सएपने त्यांच्या नवीन फिचर पॉलिसीला तूर्तास स्थगिती दिली.

माहितीच्या या महासागरात आपण मोबाईल आणि इंटरनेट वर जितका वेळ व्यतीत करतो त्यातून एक खूप मोठी Information आणि Data दररोज तयार होत असतो जो या आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स कडे पोहचत असतो. ज्याचा उपयोग करून आपण कुठून आहोत, आपलं वय काय आहे, आपल्याला काय आवडतं/नाही आवडतं, आपण कशाच्या शोधात आहोत, आपल्याला नक्की काय हवं आहे? या सगळ्यांचे अंदाज आणि ठोस पडताळे या AI मार्फत बांधले जातात आणि आपल्या सर्च इंजिन वर आपल्या preferences नुसार अगदी तशाच स्वरूपाची माहिती आपल्याला उपलब्ध करून दिली जाते. ते आपला मेंदू अक्षरशः वाचत असतात. आपल्याला एखाद्या क्षेत्रात जॉब हवा आहे किंवा मग एखाद्या विशिष्ट व्हिडिओ किंवा अजून कुठल्यातरी सारख्या स्रोताच्या शोधात जर आपण असू तर इंटरनेट वर किंवा फेसबुकवर तसेच पर्याय आपल्यासमोर उपलब्ध झाल्याचे आपल्यापैकी काही जणांनी अनुभवले असेल. समजा आपल्याला मन:शांती किंवा एखाद्या विशिष्ट प्रॉडक्ट्ची प्रचंड गरज आहे तर युट्युब वर व्हिडिओ बघताना तशाच प्रकारचे पर्याय आपल्यासमोर उपलब्ध होत असतात. आपल्याला आनंद होतो की जे आपल्याला हवंय तेच जादूची कांडी फिरवल्यासारखे कसे काय समोर येत आहे तर ती जादू नसते त्यामागे असतो आपला mind read करणारा Artificial Intelligence. एक वाक्य आहे *"Information is Wealth"* याचाच पुरेपूर वापर करत AI त्याचे Algorythm आपल्या मेंदूशी खेळत त्यांचा फायदा करून घेत असतात. कारण जे आपण सर्वाधिक पाहतो तेच लाईक करतो आणि त्यातूनच या Data प्रोवाईड किंवा Data Read करणाऱ्या कंपन्यांचा फायदा होत असतो. हे जगभर पसरलेल खूप मोठं वेगळ्या प्रकारच जाळं आहे.

इंटरनेट आणि सोशल मीडिया ऍप युट्युब चॅनल किंवा मध्यंतरी बॅन केलेलं टिकटॉक, पब्जी, कँडी क्रश, नेटफ्लिक्स किंवा अजून कुठलेही ऍप असतील. यावर अधिकाधिक वेळ लोक खर्च करत असतात. पण युट्युब वर एखादं आयटम सॉंग, धांगडधिंगा नाच किंवा मग अगदी मध्यंतरी व्हायरल झालेल्या कन्नडच्या प्रिया वॅरियर जिने एका व्हिडिओत फक्त डोळा मिचकावला त्याला अनेक मिलियन views आणि लाईक्स मिळतात पण एखाद्या चांगल्या मोटीवेशनल व्हिडिओ किंवा इंटरनेट मोबाईल जास्त वापरू नका अशा प्रकारचे व्हिडिओ असतात त्यांना या व्हिडीओजच्या तुलनेत कायम कमी views मिळतात. 

या सगळ्याचं सुद्धा एक कारण आहे की असे व्हिडीओज बघून आपण इंटरनेट किंवा या गोष्टींचा अतिरेक टाळू आणि हे सर्व बंद करून यातून बाहेर पडू. पण जे आभासी आहे किंवा जे बघितल्याने मेंदूला तात्पुरता आराम मिळतो आणि माणूस ते परत परत बघतो आणि आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि त्यामागे असलेल्या लोकांना आपण यातून बाहेर पडण हे नकोच आहे. कारण इंटरनेट किंवा या गोष्टी जर आपण वारंवार वापरल्या नाहीत तर त्यांना फायदा, नफा कसा होणार? त्यामुळे चांगला content, माहिती किंवा Inspirational & motivational content ज्यातून आपल्याला अधिकाधिक प्रेरणा मिळते ते स्रोत हे आपसूकच इंटरनेट, युट्युब वर कमी चालवले जातात किंवा इतर स्रोतांच्या तुलनेत हे कायम दबले जातात किंवा मुद्दाम AI द्वारेच अशा स्रोतांना जास्त प्रसिद्धी दिली जात नाही असं म्हटलं तरी चुकीच ठरणार नाही. म्हणूनच लॉकडाऊनच्या काळात किंवा त्या आधीपासूनच स्मार्टफोन, इंटरनेटचा वापर करून आपलं आयुष्यच हे एका प्रकारे capture केलं आहे किंवा यावर ताबा मिळवला आहे. त्यामुळे या गोष्टींचा कशासाठी कुठली माहिती कशाप्रकारे आणि काय मिळवण्यासाठी वापरायच आहे हे  सर्वस्वी खूप जाणीवपूर्वक सूज्ञपणे ठरवण्याची गरज आहे.

©® - आनंद लेले..✒️