नेतृत्व

नेतृत्व म्हणजे आपण काम करीत असलेल्या क्षेत्रात निर्माण होणाऱ्या समस्या सोडवण्याची प्रवृत्ती, आपल्याकडे असलेल्या वेळेचा उपयोग करून कमीत कमी वेळेत जास्तीत जास्त कामे वेगळी करून ती सोडवणे. तातडीची आणि महत्त्वाची कामे यांचे योग्य वर्गीकरण करून ती बजावणे आणि योग्य व्यवस्थापन पद्धती निर्माण करून आपल्या सहकारी किंवा कर्मचारी वर्गाच्या क्षमता जाणून घेत त्यांच्याकडून जास्तीत जास्त काम करून घेणे. 

नेतृत्व प्रस्थापित करण्यासाठी आपल्याकडे तशी दूरदृष्टी किंवा व्हिजन असणे सुद्धा तितकंच गरजेचं आहे. नेतृत्व करणाऱ्या माणसाने सुद्धा तितक्याच उत्साहाने काम करणे आवश्यक आहे, इतरांना उद्योगाला लावून आळशीपणा करत स्वतः स्वस्थ बसणे हे नेतृत्व निश्चितच नव्हे. 

योग्य नेतृत्व होण्यासाठी नेत्याकडे संवादकौशल्य असणं खूप गरजेच आहे. जितक्या चांगल्या पद्धतीने आपण लोकांशी संवाद साधू तितकंच जास्तीत जास्त काम आपण इतरांकडून करून घेऊ शकतो. आपण जितका छान संवाद साधतोय पण तो समोरच्या व्यक्तीपर्यंत तितक्या चांगल्या पद्धतीने पोहोचतो आहे की नाही हे चाचपडून पाहणं सुद्धा गरजेच आहे. चांगला सुसंवाद साधण्याबरोबरच समोरच्याच नीट ऐकून घ्यायला सुद्धा शिकल पाहिजे. समोरच्याच म्हणणं प्रतिक्रिया द्यायला नाही तर ते समजून घेण्याच्या दृष्टीने ऐकता आलं पाहिजे. समर्थ रामदास स्वामी यांनी मनाचे श्लोक आणि दासबोधातून संवाद कसा साधला पाहिजे यावर बरंच विवेचन केलं आहे.

जनी वाद वेवाद सोडून द्यावा।

जनी सुखसंवाद सुखे करावा।

जगी तोचि तो शोक संतापहारी।

तुटे वाद संवाद तो हितकारी।।

या आणि अशा अनेक श्लोकांमधून जर एखाद्या व्यक्तीकडून आर्थिक, सामाजिक स्तरावर फायदा करून घ्यायचा असेल तर संवाद सुधारणे फार गरजेचं आहे.

आजकाल आपण पाहतो की ब-याच कॉर्पोरेट कंपन्यांमध्ये वेगवेगळ्या डिपार्टमेंट मध्ये टीम लीडर्स असतात. त्यांचे काम असते आपल्या हाताखालच्या सहकारी वर्गाकडून काम करवून घेणे. पण ते काम म्हणजे नुसतेच सांगकाम्या सारखे नव्हे. तर आपल्यासारखेच विचार करणारे आणि क्षमता असलेले कर्तृत्ववान नेतृत्व निर्माण करणे. समजा उद्या हा टीम लीडर त्या ठिकाणी नसेल तर त्याच्या अनुपस्थितीत सुद्धा त्याच्या कर्माचा-याला तितक्याच चांगल्या पद्धतीने काम करता आले तर टीमचा आणि अनुषंगाने संस्थेचा विकास होईल.  

इथे समर्थांचे व्यवस्थापन व नेतृत्वावर आधारीत एक सूत्र आहे ते म्हणजे "महंते महंत करावे" या सूत्राच्या आधारानेच समर्थांनी सोळाव्या शतकात संपूर्ण देशाटन करून तब्बल 1100 मठांची स्थापना केली. हे सर्व 1100 मठ समर्थांनी स्वतः प्रत्यक्ष जाऊन स्थापन केले नव्हते पण त्यांनी आपल्या महंतांना "महंते महंत करावे" असा निर्देश देऊन त्यांच्या माध्यमातून हे कार्य करवून घेतले. आजच्या काळातली दूर संचार साधने, दळणवळण, वाहतूक, संगणक, मोबाईल यापैकी नेटवर्किंगचे कुठलेही साधन उपलब्ध नसताना सुद्धा समर्थांनी त्यांच्या Strong Networking skills ने त्या काळात जेव्हा अस्मानी-सुल्तानी प्रकोपाची लाट भारताला गिळंकृत करू पाहत होती तेव्हा विश्वपट ब्रह्मदोरा या एका सूत्रांत सर्वांना ओवून हिंदवी स्वराज्याचे स्वप्न साकार केले. शिवाजी महाराजांसारखे उत्कृष्ट नेतृत्व घडण्यामागे सुद्धा समर्थांचा सिंहाचा वाटा आहे. "नुसतं चिंता करितो विश्वाची" असे म्हणून नाही तर संघटनेतून शक्ती निर्माण करत राम-हनुमान मंदिर स्थापना, मठ उभारणी, लोकसंग्रह, व्यक्तिमत्वाचा विकास आणि योग्य लोकांची नेमणूक करत मठांचा विस्तार करीत शून्यातून ब्रह्मांड निर्माण केले. प्रभावी नेतृत्वाद्वारे समर्थांनी तेव्हा निर्माण केलेली व्यवस्था ही मुळीच खंडित न होता आजतागायत जशीच्या तशी निग्रहाने पुढे चालविली जात आहे. समर्थांचे व्यवस्थापन कौशल्य आणि नेतृत्व यावर कितीही प्रबंध लिहिले तरी कमीच पडतील. आजच्या काळात सुद्धा Effective Leadership and Networking skills साठी दासबोधाचाच अभ्यास केला जातो. कारण समर्थांचे उद्गार हे केवळ शब्दपांडित्याचे नव्हे तर प्रचितीचे बोलणे आहे आणि त्यांनी आधी केले मग सांगितले म्हणूनच ते परिपूर्ण आणि स्वयंसिद्ध आहे.

©® - आनंद लेले..✒️