भावना

आपल्या शरीराचे कार्य हे व्यवस्थित आणि सुरळीतपणे चालावे यासाठी आपण रोज शरीराला आहार, जल, व्यायाम तसेच अन्न या गोष्टींच्या माध्यमातून एक डायट इनपुट देत असतो. इनपुट दिल्यावर त्याचे output मिळणे हा तर प्रकृतीचा नियम आहे. त्याचप्रमाणे आपल्या शरीराचे वेगवेगळे शारीरिक आवेग असतात जसे की अपान वायू अथवा ढेकर येणे, शिंक येणे, तहान लागणे, भूक लागणे, झोप येणे, दम लागणे, खोकला जांभई येणे असे जवळपास 13 ते 14 प्रकारचे आवेग आहेत. हे आवेग जर वेळच्या वेळी येऊ दिले नाहीत त्यांना दाबून, रोखून धरण्याचा किंवा अवरोध करण्याचा प्रयत्न केला तर आपले शारीरिक संतुलन किंवा आपली तब्येत ही बिघडण्याची शक्यता असते.

जसे शरीराचे आवेग असतात आणि शरीराच्या आरोग्य आणि वाढीसाठी आपण शरीराला हवा पाणी, अन्न हे खाद्य देत असतो त्याचप्रमाणे आपल्या मनाला सुद्धा वैचारिक खाद्य म्हणजे विचार देत असतो. श्वास घेणे आणि विचार करणे ही प्रक्रिया आपण मरेपर्यंत कधीच थांबवू शकत नाही. त्यामुळे आपल्या डोक्यात सतत कुठल्या न कुठल्या गोष्टीचा विचार हा सुरूच असतो. आपण करत असलेल्या किंवा मेंदूला पुरवत असलेल्या विचारातूनच निर्माण होतात भावना. भावना या तीन प्रकारच्या असू शकतात. एक तर सकारात्मक, नकारात्मक किंवा मग तटस्थ भावना. सकारात्मक भावनांमध्ये आनंद, विनोद, प्रेम, कृतज्ञता, आशा यांसारख्या भावना असतात तर नकारात्मक भावनांमध्ये दुःख, राग, भीती, वैर, नैराश्य, मत्सर, अपराधीपणा यांसारख्या असतात तर करुणा, आश्चर्य, उदासीनता या तटस्थ भावना आहेत.

आजकाल संवेदनशीलता आणि भावनिकता,भावूकता यात गल्लत करताना दिसतो. संवेदनशीलता म्हणजे आपल्या आजूबाजूला समाजात जे काही घडत आहे त्याची जाणीव असणं ही संवेदनशीलता पण भावुकता ही थोडी आत्मकेंद्रिकतेकडे झुकते. फक्त आपल्याच दुःखाला मोठं समजून जेव्हा नेहमीच किंवा ब-याचदा आपण त्याला केंद्रस्थानी ठेवतो यालाच भावनिक होणं किंवा इमोशनल होणं म्हणतात. खरंतर या सगळ्या निर्माण होणाऱ्या भावनांमुळे आपल्या मनात एक संघर्ष सुरू आहे. आपल्याला आयुष्यात करायच काहीतरी वेगळं असत पण आपण करत काहीतरी वेगळं असतो. बरं मनासारख काम करूनही इतर जे करत आहेत त्यात ते कसे सुखी आहेत याकडे आपले लक्ष गेल्याने आपण व्यथित होतो. त्यामुळे मनात येणा-या विचारांप्रमाणेच आपण आपल्या भावनांना सुद्धा कधीच नियंत्रित करू शकत नाही त्यामुळे भावनांना अडवून न ठेवता शक्य असेल तेव्हा वाट मोकळी करून देत आपण त्यांच संतुलन आणि व्यवस्थापन हे नक्कीच करू शकतो.

अमेरिकन मनोविश्लेषक अब्राहम मास्लो यांनी त्यांच्या Motivation & Personality या पुस्तकात मानवाच्या शारीरिक, सुरक्षितता, सामाजिक, मानसिक अशा एकूण 5 प्रकारच्या गरजांचा सिद्धांत एका पिरॅमिडद्वारे पटवून दिला आहे. त्यातून हेच सिद्ध होतं की आपल्या भावना या शारीरिक, मानसिक तसेच सामाजिक स्तरावर सतत बदलत असतात. बरेच जण म्हणताना आपण ऐकल असेल की मी खूप short tempered आहे मला राग पटकन येतो. पण राग येतो पेक्षा मी असं म्हणेन की आपण राग करतो. जिथे आपलं चालतं, जिथे आपल्याला ऐकून घेतलं जातं किंवा सहन केल जातं तिथेच आपण हा राग व्यक्त करतो. जिथे आपलं मुळीच चालत नाही तिथे कितीही राग आला तरी आपण निमूटपणे ऐकून घेत गप्प बसतो. भावनांनी आपल्याला धरून ठेवलंय असं म्हणण्यापेक्षा आपणच या भावनांना जास्त प्रमाणात धरून ठेवलंय. आयुष्यात राग, दुःख, अपराधीपणा किंवा आनंद , विनोद आशावादी, प्रेमळ राहणं हे आपण आपल्या पसंतीनेच निवडत जातो. साधं आपल्या पोस्ट वर कोणी रिप्लाय दिला किंवा किती कमी/जास्त लाईक्स आल्या या गोष्टीने सुद्धा आपण व्यथित होतो. हे एक खूप मोठं जंजाळ आहे जितका याचा विचार करू तितकं त्यात जास्त अडकतो पण जितकं समजून घेण्याचा प्रयत्न करू तितकंच त्यातून बाहेर पडूयात😊

सध्या भावना दुखावण किंवा यापेक्षा मी असं म्हणेन की भावना दुखावून घेणं यासारखे प्रकार समाजात खूप वाढले आहेत. जणू काही हा एक ट्रेंडच झाला आहे. एका अमुक अमुक व्यक्तीने आदर्श व्यक्तीचा चुकीचा उल्लेख केला, एखाद्या चित्रपटात काही सीन चित्रित केले गेले, एखाद्या विशिष्ट समूहाला केंद्रस्थानी ठेऊन काही भाष्य केलं की लगेच भावना दुखावल्या जातात. बरं त्या दुखावल्या जाण्याबद्दल किंवा त्यावर निषेध व्यक्त करण्याबद्दल मुळीच दुमत नाही. आपला समाज हा आता संवेदनशील आणि जागरूक असल्याच हे लक्षण आहे. पण यात भावना दुखावणारे आणि दुखविले जाणारे काही जण हे ब-याच प्रमाणात सोयीस्कर भूमिका घेताना दिसतात. म्हणजे सगळेच जण मुद्दाम करतात असं नाही पण ज्याने भावना दुखावल्या आहेत तो, त्याचे आई, वडील,बहीण, भाऊ, खानदानाचा अर्वाच्च भाषेत उद्धार करून हे भावना दुखावले गेलेले लोक स्वतःला लाभलेल्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अनिर्बंध आणि गैरवापर करून त्याचा अपमान तर करतातच पण समाजाच्या अस्मितेच्या तसेच ज्या व्यक्ती किंवा मुद्यासाठी ते स्टॅण्ड घेत आहेत त्याच्याही भावना ते अप्रत्यक्षपणे दुखावतातच नाही का! अशा प्रकारे आपल्या भावनांचा ताळमेळ ठरवत त्याची योग्य सांगड घालायची आहे की अयोग्य हे ठरवणं आणि त्यांच संतुलन करणं हे सर्वस्वी आपल्याच हाती आहे..

©® - आनंद लेले..✒️