🌎जगाच्या कल्याणा संतांची विभूती🔥🚩

महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक इतिहासातील संत परंपरेचे, संतांचे कार्य फार महत्वाचे आहे. म्हणूनच आज सातशे ते आठशे वर्षांनंतरही त्यांच्या ग्रंथांची लोकप्रियता तिळमात्रही कमी झालेली नाहीये. तेव्हा त्यांच्या वाङमयाची प्रेरणा कोणती, तत्कालीन भौतिक परिस्थितीशी ती कितपत सुसंगत आहे. सर्वसामान्य जनतेच्या अंतःकरणावर या वारकरी पंथाचा इतका विलक्षण पगडा कसा बसला?

ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या वाड्मयाचा थाट अगदी निराळा आहे. त्यांच्या वाड्मयात सहानुभूतीचा ओलावा आहे. मानवतेचा आविष्कार आहे. पण त्याचा प्रवाह हा एकमुखी आणि शांत आहे. याऊलट इतर संतांच्या अभंगवाणीत आत्मप्रकटीकरणाची धडपड आहे. त्यांच्या अंतःकरणात सलणारी सामाजिक जीवनातील शल्ये त्यांच्या वाङमयात अधूनमधून डोकावल्याशिवाय राहत नाहीत. परमार्थासाठी प्रपंच सोडून अरण्यवास पत्करण्याची गरज नाही असे सांगणारी ज्ञानेश्वरी ही अध्यात्मिकदृष्ट्या निवृत्तिपर असली तरी सामाजिकदृष्ट्या प्रवृत्तिपरच आहे. साधकाने आत्मशुद्धीसाठी तर सिद्ध पुरुषाने लोकसंग्रहासाठी पण दोघांनीही कर्मे करीतच राहिले पाहिजे. असा गीताप्रणीत कर्मयोगाचाच ज्ञानेश्वरांनी पुरस्कार केला आहे. ज्ञानेश्वरीत जागोजागी ज्ञानी पुरुषांची, आदर्श भक्तांची व स्थितप्रज्ञांची वर्णने आहेत. ही जगावेगळी किंवा लोकविलक्षण नाहीत.. तर व्यावहारिक कर्तव्यनिष्ठेला साजेशी आणि सामाजिक नीतीमत्तेला पोषक अशीच आहेत.

वैदिक धर्माचे उज्ज्वल तत्वज्ञान समाजाच्या अगदी खालच्या थरापर्यंत नेऊन पोचविण्यासाठी ज्ञानेश्वरांनी लोकांच्या मायभाषेत आपल्या अमृतमधुर वाणीने भगवद्गीतेचा भावार्थ सांगितला आणि महाराष्ट्रात भागवतधर्माचे मंदिर उभारले. आपल्या अलौकिक व्यक्तित्वाने व असाधारण वाकचातुर्याने त्यांनी हजारो लोकांची अल्पावकाशात जिंकून घेतली व जीर्ण होत चाललेल्या समाजात नवचैतन्य निर्माण केले. शेकडो वर्षांच्या सामाजिक दडपणामुळे खुरटून गेलेल्या बहुसंख्य लोकांच्या सुप्त आकांक्षा या भक्तिपंथामुळे प्रथमच जागृत झाल्या. अर्थात त्यांना सुद्धा तत्कालीन कर्मठ विचारसरणी असलेल्या अनेक पंडितांच्या विरोधाला सामोरं जावं लागलं, अत्यंत लहानवयात मातापित्यांच छत्र गेलं, अनेक हालअपेष्टा, अपमान सोसावे लागले. पण त्याची परिणीती म्हणजे एक निरागसतेतून एक प्रचंड मोठ समाजमन विकसित होत होतं. मूकं करोती वाचालं! असा अद्भुत चमत्कार घडवून आणून साक्षात रेड्यामुखी वेद वदवले आणि संतांच्या अलौकिक मांदियाळीत एक शकूनच घडवून आणला.

भौतिक दुरावस्था व मानसिक गुलामगिरी यामुळे सामान्य जनता ही जढमूढ आणि अगतिक बनली होती. या केविलवाण्या स्थितीतून तिला मुक्त करण्यासाठी संतचळवळ जन्मास आली. या चळवळीचे कार्यक्षेत्र ब-याच अंशी धार्मिक व सांस्कृतिक होते. कोणत्याही जातीच्या मनुष्याला भक्तीपंथाच्या द्वारा अध्यात्मिक उन्नती साधता येईल, नैतिक सामर्थ्य वाढविता येईल, प्रापंचिक दुःखावर मात करता येईल असा विश्वास या चळवळीने निर्माण केला. सावतामाळी आपल्या व्यवसायाच्या भाषेत अध्यात्माचे सिद्धांत सांगू लागले. तसेच संत चोखोबा, संत गोरा कुंभार आणि संत नरहरी सोनार यांनी सुद्धा आपल्या कर्तव्यकर्मातच भगवंताला शोधलं. जनाबाईंसारखी सामान्य स्त्री ही संत नामदेव यांच्या प्रेरणेने काव्यमय भाषेत पांडुरंगाला आळवू लागली. तसेच कृष्णभक्त संत मीराबाई सुद्धा संत तुलसीदास यांच्या मार्गदर्शनाने श्रीकृष्णाला आळविता आळविता त्याच्या भक्तीत तल्लीन होऊन गेली आणि शेवटी त्याच्यातच विलीन झाली.

आता संत परंपरेतील आणखी एक संत एकनाथ. ह्या सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनाचे आद्यप्रवर्तक एकनाथ होत. सोळाव्या शतकातील महाराष्ट्राचे वैचारिक व वाड्मयीन वैभव हा एकनाथांच्या मूलग्राही व सर्वसंग्राहक दृष्टीचा परिपाक आहे. एकनाथांनी ज्ञानेश्वरांचे खंडित झालेले कार्य अधिक उठावदार व व्यापक स्वरूपात पुढे चालू केले. पैठणसारख्या सनातन्यांच्या बालेकिल्ल्यात त्यांनी भागवतधर्माची विजयपताका फडकवली. एकनाथ हे महाराष्ट्रातील उदारमतवादाचे व नेमस्त संप्रदायाचे जनक होत. त्यांचा जीवनक्रम म्हणजे समन्वयवादाचा एक उत्कृष्ट आदर्श आहे. आचारांची शुद्धता राखून त्यांनी कर्मठतेचे बंड मोडले. यवनाने शंभर वेळा अंगावर थुकून सुद्धा त्यांनी आपली स्थितप्रज्ञता सोडली नाही. उलट तू माझ्यावर थुंकलास म्हणून मला 100 वेळा नदीत डुबकीचे पुण्य मिळाले असे ते त्या यवनास म्हणाले.. त्यांचा हा प्रेमळपणा, सौजन्य व मूर्तिमंत शांती हा त्यांच्या व्यक्तीत्वाचा गाभा आहे.

एकनाथांनी ज्ञानेश्वरांचे तत्वज्ञान स्वर्गातून पृथ्वीवर आणले. वेदांत आणि व्यवहार, तत्वज्ञान आणि आचारधर्म याचा त्यांनी बेमालूम मेळ घातला. सर्वात महत्वाचे म्हणजे त्यांनी मराठी वाड्मयाला पांडित्याची प्रौढी आणून दिली. एकनाथ हे खरोखरच शांतीसागर होते. सर्वांभूती परमेश्वर पाहण्याची वृत्ती त्यांच्या रोमारोमात भिनली होती. तरीपण व्यवहारात तारतम्य राखणे, औचित्य सांभाळणे किती अगत्याचे आहे हे त्यांनी निक्षून सांगितले. निर्मळ मनाने आणि निरपेक्ष बुद्धीने केलेला प्रपंच परमार्थरूप होतो असा त्यांच्या निरुपणाचा मतितार्थ आहे.

ब्रह्मानंदी लागे टाळी, कोण देहाते सांभाळी। अशा वृत्तीने रात्रंदिवस पांडुरंगाच्या नामस्मरणात रंगून गेलेले भगवदभक्त म्हणजेच संत तुकाराम. संत तुकाराम हे निवृत्ति पंथाचे उपासक. त्यांनी निवृत्तीची कास धरली. तुकारामांचा भक्तियोग कर्मप्रधानच आहे. त्यात संन्यासवादाला थारा नाही. तुकारामांचा काळ हा मराठी वाड्मयाचा उत्कर्षकाळ होता. तुकरामांचे सर्वच वाड्मय, त्यातील काही आत्मनिवेदनपर व काही उपदेशपर असले तरी प्रासंगिक आणि सहजस्फुर्त आहे.   आज उपलब्ध असलेल्या त्यांच्या साडेचार हजार अभंगात त्यांचे भावसंपन्न व तरलतर अंतर्जीवन साकल्याने प्रतिबिंबित झाले आहे. त्यांच्या क्षणिक वैतागाचे वैराग्यात रूपांतर झाले. त्यांच्या भोळ्या भक्तीला विवेकाने बळकटी आणली. त्यांनी संतवचनाच्या श्रवणाने, वाचनाने आणि मननानेच विचारधन जोडले आणि अनुभवाच्या आगीतून ते तावून सुलाखून घेतले. या दृष्टीने त्यांचे मोठेपण स्वयंनिर्मित आहे. तुकरामांच्या भक्तिभावनेत आत्मविकासाची प्रेरणा आहे. त्यांच्या विचारसरणीत सकसपणा आणि वाणीत रोखठोकपणा आहे. विविध क्षेत्रातील त्यांचे मार्मिक दृष्टांत हे अनुभवाच्या उत्कटतेने स्फुरलेले आहेत. कल्पनाविलासाने नटलेले नाहीत. 

संत एकनाथ तसेच संत तुकाराम यांनी ठिकठिकाणी प्रवृत्ति व निवृत्ति यांचा मेळ घातला आहे. प्रवृत्तिमार्गाचा त्याग व निवृत्तिमार्गाचे आचरण इत्यादी अनेक गोष्टी सत्संगाने अनायसे साध्य होतात. संत तुकाराम यांनी दांभिकतेवर कठोरपणे कोरडे ओढून आपल्या अभंगात सर्वत्र भक्ति, भूतदया, परमार्थ आणि परोपकार यांचा मिलाफ घडवून आणला आहे. 

वारकरी पंथाच्या प्रसाराचे व लोकप्रियतेचे रहस्य हेच आहे की त्यांच्या प्रवक्त्यांत बुद्धी आणि भावना या गुणांचा मनोज्ञ मिलाफ झालेला दिसून येतो. त्यांच्यापाशी विचारांचे वैभव हे कमी नव्हतेच पण भावनेचे ऐश्वर्यही अपार आहे. निष्ठा, त्याग, धैर्य, सहिष्णुता, उदारता इत्यादी गुणांनी त्यांनी लोकांची मने वेधून घेतली होती. संत महंतांच्या भूमिकांत हाच मुख्य फरक आहे. जगावर न रागावता संतांनी लोकनिंदेचे आघात शांतपणे सहन केले. पण त्यांची ध्येयदृष्टी अणुमात्र टळली नाही. म्हणूनच ते  सर्वांचे आवडते आणि जनप्रिय झाले.

संत रामदास यांनी या अध्यात्मरुपी मंदिरावर पताका फडकवली. संत रामदास यांच्या वाङमयात प्रपंचनिष्ठा, व्यवहारधर्म व राजनीती यांना फार मोठे स्थान आहे. पण तरी त्यांनी परमार्थाचा आग्रह सोडला नाही. व्यवहारात पुष्कळदा गुणावगुणांचा विपर्यास होतो. त्याबाबतीत सावधानता राखली पाहिजे. निवृत्ति हवी पण निष्क्रियता नको. वैराग्य हवे पण करंटेपणा नको. उपासना हवी पण एकदेशीपणा नको. चातुर्य आणि चतुरस्त्रता, विवेक आणि कार्यक्षमता, धैर्य आणि आक्रमणशीलता, लोकसंग्रह, सदाचरण, शीलवान आणि संघटना इत्यादी गोष्टींवर त्यांनी भर दिला. वयाच्या 12 व्या वर्षी फक्त एका श्रीरामाच्या भरवशावर  घराबाहेर पडून ऊन, वारा, पाऊस, तहान, भूक, वस्त्र, निवारा याची पर्वा न करता गायत्री पुरश्चरण आणि अखंड बलोपासना व रामभक्तीच्या जोरावर ते 24 व्या वर्षी स्वयंसिद्ध झाले. मार्गदर्शन करायला कोणीही गुरू उपलब्ध नसताना मनाची होणारी तळमळ आणि चरफड ही करुणाष्टके आणि मनाचे श्लोक यांच्या माध्यमातून मांडली. आयुष्यात कसं वागावं आणि सतत धावणाऱ्या व भरकटणा-या मनाला कसं काबूत ठेवावं हे त्यांनी सर्व ग्रंथांचा राजा म्हणून संबोधल्या जाणा-या सार्थ श्रीमत दासबोधाच्या माध्यमातून जगाला निक्षून सांगितलं.

समर्थ रामदासांनी महाराष्ट्राला व्यवहारधर्म शिकवला. त्याबरोबरच धर्मस्थापनेसाठी परकीय आक्रमणाचा धडाडीने प्रतिकार करण्याची प्रेरणा दिली. हरिकथा निरूपण, राजकारण, सावधपण व साक्षेप ही संत रामदासांची चतु:सूत्री आहे. रामदासांच्या वाक्प्रवाहात प्रक्षोभक तेज आहे. एकनाथ आणि रामदास हे दोन्ही भिन्न पिढ्यांचे प्रतिनिधी होते. दोघांचेही कार्य मौलिक स्वरूपाचे होते. एकनाथांची वृत्ती शांत व सौम्य होती. रामदासांचा स्वभाव निर्भीड व सडेतोड होता. एकनाथांनी समाजाच्या अंतरंगाची निगा राखली तर रामदासांनी बाह्य जीवनाला बळकटी आणली. त्यामुळेच शिवाजी महाराज स्वातंत्र्यवादाचे प्रणेते ठरले. रामदास राष्ट्रवादाचे प्रवक्ते बनले. 'तुका म्हणे तोचि संत। जो सोशी जगाचे आघात' 'सामर्थ्य आहे चळवळीचे' 'मराठा तितुका मेळवावा' 'आधी गाजवावे तडाके, मग भूमंडळ धाके' यासारखी प्रतिकाराची आणि पराक्रमाची शिकवणच सर्वांना अधिक स्फूर्तिदायक वाटली. रामदासांच्या महाराष्ट्र धर्माच्या अनुरोधाने नव्या राष्ट्रवादाची उभारणी झाली..

विश्व हे असं आहे की तुम्ही भौतिक, आत्मिक, कायिक, वाचिक, मानसिक पातळीवर कितीही तुमची शक्ती लढवा. पण वैश्विक पातळीवर भगवंताचीच सत्ता काम करते. ख-या प्रतिभेची कदर नसणं आणि मुळात प्रतिभा नसलेल्या लोकांनाच डोक्यावरून मिरवणं हे कलियुगात पूर्वापार चालत आलंय आणि या सगळ्याचा सुयोग्य मेळ जमणं आणि हे सगळं चुकीचं आहे हे माहीत असून देखील त्यावर अंधविश्वास ठेवणं ही कलियुगातील सफल जीवनाची चतु:सूत्री आहे. म्हणजे अचानक साक्षात्कार झालेल्या आणि लोकांचे भविष्य सांगणा-या कोणत्याही 60 ते 70 वर्षाच्या बाबा मंडळींचे कार्यक्रम मन लावून बघणं आणि वयाच्या फक्त 12 व्या वर्षी आत्मप्रकटीकरणाच्या तळमळीतून आणि धडपडीतून जन्मास आलेल्या, जिला आपण सर्व ग्रंथांची आई मानतो ज्यात निरूपण, ध्यान, ज्ञान-विज्ञान, कर्म, संन्यास, सांख्य आणि अक्षरब्रह्मयोगाचे वर्णन आहे अशी भावार्थदीपिका अर्थातच ज्ञानेश्वरी🚩🙏🏻 ज्यावर वक्तव्य करण्याचीही आपली योग्यता नसतानाही जेव्हा त्यावर लोकं भाष्य करतात आणि म्हणतात की वयाच्या मानाने बरं लिहिलंय... प्रत्येक गोष्टीचे 5 अर्थ असतात. मतितार्थ, भावार्थ, ध्वन्यार्थ, शब्दार्थ आणि स्वार्थ.. या पलीकडे जाऊन संत मंडळींनी जो परमार्थ साधलाय आणि अलौकिक अशा ग्रंथांच्या माध्यमातून आम्हाला उपलब्ध करून दिलाय. संतांचे ग्रंथ हे त्यांनी आपल्याला दिलेल्या मृत्युपत्राप्रमाणे आपण सांभाळले पाहिजेत कारण या पुढील घोर कलियुगात तेच आपल्या कामी येणार आहेत. एकीकडे आपण स्वसंरक्षणार्थ व स्वहितासाठी विविध प्रकारचे धागे, दोरे, गंडे बांधतो आणि ज्यांनी समस्त विश्वाला व्यापून ठेवलंय असा विश्वपट ब्रह्मदोरा म्हणजेच ही संत मंडळी यांना आपण विसरुच कसं शकतो!

सृष्टी शून्यापासून निर्माण झाली. आपलीही मूळ स्थिती तीच आहे म्हणून आपण शून्याकडे जाण्याचा प्रयत्न करावा, शून्याकडे म्हणजेच आपल्या अंतरंगात.. थोडक्यात काय तर स्वानंदात स्वस्थ राहावे. मनात अशांतता असेल तर ती जगात कुठेही मिळायची नाही. त्यामुळे चिरंतर आनंद मिळवण्यासाठी मनाचे निरंतर समाधान होणं गरजेचं आहे. भगवंताचा आनंद फार बलवत्तर आहे. "देवाचिये द्वारी उभा क्षणभरी, तेणे मुक्ती चारी साधियेल्या" सरूपता, सलोकता, समीपता आणि सायुज्यता या चारी मुक्ती मिळवून मिळालेल्या या जन्मातच या देहाचे सार्थक करणे याच साठी तर सर्व संतांनी अट्टाहास केला.. जसा आजार हा मुळापासून बरा व्हावा म्हणून काही वेळेला आपण यज्ञातील विभूती लावतो. तसेच मानवजातीला झालेल्या भवरोगाच्या आजाराचे समूळ उच्चाटन होऊन या समस्त विश्वाचे कल्याण व्हावे याच कारणे "जगाच्या कल्याणा, संतांची विभूती"

©® - आनंद लेले...✒️