माझ्या मनातील मराठी रंगभूमी

"रंगभूमी". या नावातच सगळा अर्थ दडलेला आहे. रंग आणि भूमी. ज्या भूमीवर साहित्य, कला, अभिनय, गायन, वादन, नृत्य, नाट्य अशा अनेक आविष्कारांची विविध दालने कलाकारांसाठी खुली होतात. ज्या जागेवर विविध कलाविष्कारांच्या माध्यमातून रंग भरले जातात किंवा मग चहू आसमंतात उधळले जातात अशी एक जागा. रंगभूमी ला इंग्रजी मध्ये थिएटर असं म्हणतात. आता थिएटर म्हटलं की आपल्या डोळ्यासमोर काय येतं एक सभागृह जिथे जमिनीपासून थोड्या उंचीवर असलेला स्टेज त्याच्या मागच्या बाजूला लाल रंगाचा पडदा, वरती विभिन्न प्रकारचे आडवे तिडवे जोडलेले रंगीबेरंगी लाईट्स. नाटक सुरू होण्या अगोदर स्टेजचा पडदा पूर्णपणे झाकोळला असतो. नाटक सुरू झाल्यावर पडदा दोन्ही बाजूने ओढला जातो आणि दोन्ही बाजूने वरच्या बाजूला महिरपी आकारात गुंडाळून खाली सरळ सोडला जातो. पहिल्या आणि दुसऱ्या अंकानंतर मध्यंतरात आणि नंतर हा पडदा दोन वेळा पडतो म्हणजे पुन्हा एकदा ही रंगभूमी पडद्यामागे झाकोळली जाते. वरच्या बाजूला त्या सभागृहाचे नाव आणि बाजूला रंगभूमीचे 2 मुखवटे🎭. रंगभूमी या शब्दाचा जेव्हा जेव्हा उल्लेख होतो तेव्हा आपल्या डोळ्यासमोर जी रंगभूमी उभी राहते त्याची एक सर्वसाधारण संरचना...

'रंगदेवता आणि रसिक श्रोत्यांना विनम्र अभिवादन करून सविनय सहर्ष सादर करीत आहोत' हे शब्द जिथे कानावर पडतात ती रंगभूमी. रंगभूमी किंवा नाटकाचा जन्म हा सर्वांत आधी युरोपमध्ये झाला. म्हणजे 16 व्या शतकात अगदी शेक्सपिअर पासून ती अस्तित्वात होतीच पण 20 व्या शतकाच्या मध्यात Bertolt Brecht यांची ब्रेख्तियन म्हणजेच एपिक रंगभूमी उदयास आली. त्यात ब्रेख्त यांचे काही सिद्धांत होते त्यांच्या काही व्याख्या होत्या. पण अशा पद्धतीने ही रंगभूमी पुढे काळानुरूप बदलत गेली. रंगभूमीची इति कर्तव्यता ही नाटकात जास्त आहे असं मला वाटतं. रंगभूमीवर अनेक कला सादर केल्या जातात पण नाटक हे रंगभूमीच लाडकं बाळ आहे. कारण अभिनयाचा सर्वाधिक कस हा नाटकात लागतो. काळ कुठलाही असो पण आपल अभिनयकौशल्य सर्वांसमोर आणायचे असेल तर कधीही नाटक हेच त्याचे *Live* माध्यम आहे. तिथेच आपला अभिनय तसेच अभिनय म्हणजे नक्की काय हे आपल्याला ख-या अर्थाने कळू लागते. नेपथ्य हे रंगभूमीच दृश्य स्वरूप आहे. नेपथ्य म्हणजे ज्या गोष्टी मुळात अस्तित्वात नाहीयेत त्या कुठल्यातरी चिन्हांकित माध्यमातून दाखवून सूचित करणं म्हणजे नेपथ्य. *"जे कुठलेही विशेष पथ्य न पाळता नाटकातील प्रेक्षणीय स्थळांकडे आपल्याला नेतं ते नेपथ्य".* नेपथ्य रंगभूमीला दृश्य स्वरूप आणत तर नाटक हे त्या रंगभूमीला जिवंत करते. असे अनेक कलाकार होऊन गेले आणि आताही आहेत ज्यांनी अतिशय तन्मयतेने, मनापासून रंगभूमीची, रंगमंचाची सेवा केली आहे आणि फक्त रंगभूमीच्या प्रेमापोटी आपलं आयुष्यच पणाला लावलं आहे. काही जणांसाठी रंगभूमी म्हणजे काही दिवसांचा, क्षणांचा मोह आणि अप्रूप आहे. काही जणांसाठी रंगभूमी हे अभिनय शिकून तिथून पुढे अधिक प्रसिद्ध होऊन चित्रपटसृष्टीत किंवा छोटया पडद्यापर्यंत पोचण्याची एक पायरी किंवा वहिवाट आहे. काही जणांसाठी रंगभूमी म्हणजे एक आवड जपली जावी आणि नाटकातून मिळणाऱ्या पैशातून आपला खर्च सुटावा यासाठी बघितलं जाणार साधन आहे पण हीच रंगभूमी म्हणजे काही लोकांकरीता आयुष्यभराची एक न संपणारी साधना आहे...

उत्स्फूर्त कलाकारांसाठी रंगभूमी ही कधीच एक विशिष्ट जागा नसते. आपल्याला उपलब्ध असलेल्या जागेत जे त्यांचा अभिनय कुठल्याही दडपणाशिवाय साकार करू शकतात अशी कुठलीही जागा म्हणजे रंगभूमी. माझा एक मित्र आहे महेश गोळसे. मध्यंतरी आम्ही एकदा एका प्रोजेक्टच्या निमित्ताने उदित नावाच्या मित्राच्या घरी भेटलेलो.. प्रोजेक्ट वर चर्चा संपल्यावर कविता वाचायला सुरवात झाली. त्यानंतर उदित ने एकपात्री प्रयोग सादर केला. त्यानंतर महेशला स्फुरण चढलं आणि त्याने सुद्धा कर्णाचा एक भाग सादर केलं. वास्तविक पाहता उदितच्या घरी त्याच सादरीकरण बघणारे आम्ही दोघेच जण होतो. पण महेश किंवा उदित याला असं मुळीच वाटलं नाही, किंवा फक्त 2 जणांसमोर आपली कला काय सादर करायची असा प्रश्नही त्यांना मुळीच पडला नाही. त्यांच सादरीकरण बघून मला असं जाणवलं की आत्ता या क्षणी त्यांच्यासमोर 100 माणसे बसली आहेत अशा पद्धतीने भूमिकेत पूर्णपणे घुसून आणि स्वतःला विसरून ते अभिनय करत होते. ते फार प्रसिद्ध किंवा मोठे कलाकार असले किंवा नसले तरी अभिनय किंवा नाटकाबद्दलचा त्यांच्या प्रेमाला जे कायम न्याय देतात ते माझ्या दृष्टीने खरे कलाकार.. त्यांच्यासाठी उदितच घर हीच जणू त्यांची रंगभूमी होती. अशा मानसिकतेने जर प्रत्येक कलाकाराने काम केलं तर हे संपूर्ण जग हीच ते करीत असलेल्या नाटकाच्या प्रयोगाची एक शाळा आणि रंगभूमी आहे.

बदलत्या प्रत्येक काळानुसार रंगभूमीची व्याख्या आणि रंगभूमीबद्दल असलेली प्रत्येकाची व्याख्या ही निश्चितच वेगळी आहे. माझ्यासाठी रंगभूमी ही एका विशिष्ट कलेपुरती मर्यादित नसून ती थोडी व्यापक आहे.. नाटकासोबतच काव्य, अभिवाचन, गायन, निवेदन, चित्र, नृत्य अशा सर्वच लाईव्ह सादर होणाऱ्या कलांना अनन्यसाधारण महत्व आहे. कारण एक गाणं हे सुद्धा त्या कलाकाराला "जीते रहो, गाते रहो" अशी आयुष्यभराला पुरणारी दाद देत असतं, रंगभूमीवर हावभावांच्या माध्यमातून सादर होणारी "एक जिप्सी आहे" ही छोटीशी कविता सुद्धा पूर्ण कार्यक्रमात एक वेगळीच जान आणते. या सगळ्या कला या सुद्धा या रंगभूमीचा अविभाज्य भाग आहेत आणि या स्टार्टर्सप्रमाणे काम करतात. तर नाटक आणि अभिनय हा रंगभूमीवरचा मेन कोर्स आहे. ज्याशिवाय साहित्य रसास्वादाचा लंच किंवा डिनर पूर्ण होऊ शकत नाही. तसेच नाद, संगीत आणि ह्युमर हे त्या डिनर मध्ये एखाद्या Dessert किंवा स्वीट डिश म्हणजेच एखाद्या मिष्टान्नाप्रमाणे काम करत असावेत. कालांतराने याच रंगभूमीचे दोन भागात रूपांतर झाले. एक म्हणजे प्रायोगिक रंगभूमी तर दुसरी व्यावसायिक रंगभूमी. पण सच्चा कलाकारांवर यामुळे कधीच फरक पडला नाही आणि पडणार सुद्धा नाही. कारण  आत्ताच्या हायटेक युगातील कलाकारांनी याच दोन्ही रंगभूमीचा एक सुंदर मिलाफ घडवून आणण्याचा एक उत्तम प्रयत्न केला आणि अनेक नाट्यसंस्थांमधून कोरोनाच्या लॉकडाऊन काळात एक रंगभूमी नव्याने अस्तित्वात आली ती म्हणजे *डिजिटल रंगभूमी*. या रंगभूमीच्या माध्यमातून सुद्धा अनेक दिग्दर्शक, लेखक, निर्माते, नाटककार आणि कलाकारांनी अनेक नवनवीन प्रयोग या डिजिटल रंगभूमीच्या माध्यमातून नुसतेच आपल्यासमोर आणले नाहीत तर ते यशस्वी सुद्धा करून दाखविले. त्यामुळे इतका लेखनप्रपंच करून झाल्यावर त्यातून एकच सारांश निघतो तो असा की ज्याप्रमाणे साहित्यातील कवी संत शिरोमणी तुकाराम महाराज हे विश्वची माझे घर असे म्हणतात, त्याच उक्तीप्रमाणे ख-या कलाकाराच्या दृष्टीने जर बघितले तर हे संपूर्ण जग हीच त्याची रंगभूमी असते. रंगभूमी ही जादुई जागा आहे, तिथे जाऊन परत आलेला मनुष्य नॉर्मल राहत नाही. सातासमुद्रापार एका खचाखच भरलेल्या सभागृहात एक प्रयोग सुरू असतो आणि माझा सिन आता सुरू होणार आहे आणि मी बरोबर आयत्या वेळी टायमिंग साधत धावत पळत बरोबर त्याक्षणी विंगेतून स्टेजवर entry घेतो आणि फक्त त्या एंट्रीवरच टाळ्या आणि शिट्ट्यांचा प्रचंड कडकडाट होऊन सभागृह दुमदुमतं अशी मनोमन केलेली कल्पना हीच माझ्या मनातील सातासमुद्रापार झेंडा रोवलेली मराठी रंगभूमी...

धन्यवाद!

©®- आनंद लेले...✒️