श्यामची आई - एका बेस्टसेलर पुस्तकाचे अंतरंग

आई, एक अशी व्यक्ती केवळ जिच्यामुळे आपण हे सुंदर जग बघू शकतो.. नवनिर्मिती आणि सृजनाची शक्ती ही ईश्वरानंतर त्याने जर कोणास प्रदान केली असेल तर ती आई.. मनुष्यरुपी देहास या जगात अवतरीत करणारी एकमेव शक्ती म्हणजे आई.. जिच्या अधरी अमृत आणि नयनी पाणी असते ती स्त्री जन्म प्राप्त झालेली एकमात्र व्यक्ती म्हणजे आई. 

श्यामची आई हे जगातील कुठल्याही आईचे प्रातिनिधिक स्वरूप आहे का? तर नाही.. पण आई कशी असावी किंवा असली पाहिजे याच मूर्तिमंत उदाहरण आपल्याला ज्या आई कडे बघून मिळतं, त्या देशाच्या स्वातंत्र्य चळवळीतील एक थोर, श्रेष्ठ व्यक्तिमत्त्व अर्थातच साने गुरुजी यांची आई. लाडाने तिला बयो म्हणत असत, पण ती फक्त श्यामची आई झाली का? नाही तर ती अख्ख्या जगाचीच बयो होती. पुस्तकात असणाऱ्या या ओळी भविष्यात किती सार्थ आणि ख-या ठरतात. कारण आता आपण हे बेस्ट सेलर पुस्तक व त्याचं अंतरंग पडताळतोय.. पडताळतोय हा शब्द चुकीचा ठरेल. ते वाचताना त्या पुस्तकात मंत्रमुग्ध होऊन हरवून जात परत स्वतःला चाचपडतोय असं म्हणणं काहीसं योग्य ठरेल. कृष्णाचा मित्र सुदामा याला जसे अपार कष्ट आणि अठरा विश्व दारिद्रय होतं अगदी तशीच काहीशी अवस्था या श्यामच्या आईची, बयोची होती. पण अशा बिकट परिस्थितीत सुद्धा तिने कोणापुढे कधी हात पसरले नाही किंवा श्यामला पसरू दिले नाहीत. ''देणा-याने देत जावे, घेणा-याने घेत जावे,घेता घेता एक दिवस देणाऱ्याचे हात घ्यावे'' ह्या विं.दा.च्या कवितेतील ओळीच आठवतात. देणा-याचे हात म्हणजे दान किंवा काहीतरी देत राहण्याची वृत्ती घ्यावी. आपल्याकडे काहीही नसताना देखील जगाला फक्त देत राहणारी श्यामची आई ही जणू साक्षात "गजांत लक्ष्मी"च होती. आपण जगाला सतत काहीतरी देत राहावे, नुसती घेऊपासरी वृत्ती ठेऊन आपण या जगाचे मिंधे होऊ नये अशी शिकवण देणारी श्यामची आई..

पाप हे क्षणापुरते हसते व अनंतकाळपर्यंत रडते. त्यामुळे चांगले काम करताना लाज मुळीच बाळगू नये, त्याऐवजी ही लाज आपण पाप करताना बाळगायला हवी असे सांगणारी, या जगात जे काही कराल ते अत्यंत नीटनेटके व यथासांग करा, अर्धवट किंवा थातुरमातुर काही नको. जगातली पुष्कळ दुःखे ही ह्रदयात असलेल्या दारिद्रयामुळेच उत्पन्न झाली आहेत. ह्या वाक्याची उकल करून सांगायची झाली तर पुस्तकातील एक संदर्भ नक्कीच देता येईल. पायाला घाण किंवा माती लागू नये म्हणून जसा जपतोस तसेच मन दूषित होणार नाही याची सुद्धा भविष्यात काळजी घे ही लहानपणीच श्यामला दिलेली शिकवण. श्यामसाठी त्याची आई ही साक्षात भगवंतच होती, जिला बघितल्यावर त्याची सर्व दुःखे हरपत असत. आपल्या मुलाला पोहता येत नाही म्हणून श्यामला धपाटे देऊन मित्रांकरवी विहिरीत ढकलणारी किंवा त्यात उडी घेण्यास प्रवृत्त करणारी प्रसंगी कठोर वाटते. पण आजकालच्या जगात इतके गुळूमूळू राहून चालायचे नाही. जो मुलगा अंगणात असलेल्या विहिरीत उडी घेण्यास घाबरतो तो या भवरोगाने ग्रासलेल्या अथांग महासागरात कसा तरुन जाईल या काळजीपोटी ती कठोर होते आणि वरवर रागे भरते. आपला मुलगा आत्ता रडला तर चालेल पण तो भविष्यात रडता कामा नये किंवा जगाने त्याला नावे ठेऊ नये हीच भावना त्यामागे होती. त्यामुळे श्यामची आई ही त्याच्यासाठी संतच होती. संत जसे आपले बोट धरून या भवसागरात एखाद्या दीपस्तंभाप्रमाणे आपल्याला वाट दाखवत आपले मार्गक्रमण सुरू ठेवतात अगदी तसेच श्यामची आई त्याला घडवत होती.

श्यामची आई अशी होती म्हणूनच बालपणात किंवा भविष्यात अनेकदा सद्गतीत हृदयाचा श्याम आपणास बघायला मिळतो. बाहेरच्या जगात वावरताना आपलं कौतुक, वाहवा किंवा स्तुतीसुमने गायली जावीत या उद्देशाने केलेलं कुठलंही काम हे श्यामच्या आईसाठी त्याज्यच होय. याचा संदर्भ दुर्वांची आजी या कथेत सापडतो. पण सासु-सुनांमधील भांडणे ही एखाद्या डेली सोप प्रमाणे नव्हे तर श्यामची आई पुस्तकामध्ये वर्णन केल्याप्रमाणे असावीत असं वाटतं. अत्यंत क्षणिक राग आणि तो व्यक्त करण्याची पद्धत सुद्धा अतिशय गुणात्मक. भांडण संपल्यावर लगोलग आपल्या सासूची माफी मागणारी सून, आणि तितक्याच उदात्त अंतःकरणाने तिला माफ करणारी व शतायुषी हो असा शुभाशीर्वाद देणारी ही सासु-सुनेची अदभुत जोडी आत्ताच्या काळात एकमेकींच्या नावाने सतत मरतोडे घालणा-या सासवासुनांच्या जमान्यात बघायला मिळणं केवळ दुर्लभ! वाटेत असलेल्या वाटसरू महारीणिला मदत करून तीच पोट भरणारी श्यामच्या आईने तत्कालीन कर्मठपणावर घाव घातला आहे. पांडुरंगाची भक्त ही यशोदा तिच्या कृतीतून, आचरणातून शोभून दिसते. तो पांडुरंग जसा सर्वांचा झाला तसेच आलेल्या प्रत्येकाला आपलं म्हणत ही माऊली सर्वार्थानेच जगाची बयो ठरली. अशा बयोवर कितीही बायोपिक काढले तरी त्याला साक्षात श्यामच्या आईची सर ही असूच शकत नाही. अहंकाराच्या अगणित राशी वितळवण्याचे सामर्थ्य हे पराकोटीच्या निस्वार्थ प्रेमात असते जे तिच्यात होत आणि श्यामची आई ही तर कर्मयोगाच्या प्रखर भट्टीत अनुभवाने, अफाट कष्टाने तावून सुलाखून निघालेलं 24 कॅरेट शंभर नंबरी सोनंच होतं.   तिची अपार माया, प्रेम, वात्सल्य आणि ममता हे बांधून ठेवणार नव्हतं तर मोकळीक देणारं होतं.

बेस्टसेलर पुस्तकांच्या या अलौकिक पंक्तीत स्थान ग्रहण करण्याचे सामर्थ्य या पुस्तकाचे नक्कीच आहे. पण ते पुस्तक बेस्ट सेलर आहे हे ठरवण्याची सुद्धा माझी पात्रता नाही असं मला वाटतं. श्यामची आई म्हणजे संस्कारांची भरभक्कम शिदोरीच होती जी श्यामच्या आयुष्यभराला पुरली आणि आता वाचकांच्या आयुष्यभराला पुरेल. श्यामच्या आईने श्यामवर योग्य त्या सर्वच संस्कारांचे बीजारोपण वेळोवेळी, पदोपदी, आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर केले. पण जसा श्याम घडण तिला अपेक्षित होतं अगदी तसाच तो घडला का? श्याम म्हणजे कृष्ण. कर्मयोगावर चालत असताना या धूर्त आणि लबाड जगात वावरताना जो या जगाची लबाडी ओळखेल आणि थोपवेल असा श्याम तिला कदाचित अपेक्षित असावा. "द्रौपदीसी बंधू शोभे नारायण" या गाण्यातील नारायण अर्थातच कृष्णरुपी श्याम तिला अपेक्षित असेल. पण हा श्याम फक्त प्रेम, माया, वात्सल्य, उदारता आणि हळवेपणाने युक्त असा घडला. स्वातंत्र्यसंग्राम किंवा स्वातंत्र्योत्तर काळात मनाने अत्यंत हळवा आणि ह्रदयाने अत्यंत सद्गतीत असलेला श्याम हा या लढाईत थकलेला किंवा भौतिक परिस्थितीने उद्विग्न झालेला बघावयास मिळतो. पण हा यश्वदेचा श्याम असल्याने ते प्रेम, ती आपुलकी, माया ही त्याच्या ठायी ही तितकीच अपार होती. लीला करणाऱ्या किंवा पराक्रमी कृष्णाऐवजी या श्यामने कदाचित योगेश्वर कृष्ण होणं अधिक पसंत केलं असावं. या किंवा कुठल्याही बेस्ट सेलर पुस्तकाचे अंतरंग हे त्याच्या किती आवृत्ती निघाल्या, आपल्या पुस्तकाच प्रमोशन अलका कुबल-आठल्ये किंवा इतर कोणी अभिनेता-अभिनेत्री करतेय का? किंवा बाजारात त्याला काय किंमत मिळाली आणि त्याच्या किती प्रति वितरीत झाल्या याने कधीच आनंदित होत नसतं. किती अधिक जणांनी हे पुस्तक वाचलंय त्याहीपेक्षा जितक्या जणांनी हे पुस्तक वाचलंय त्यातल्या काहींच पाषाणरुपी ह्रदय द्रवलंय, पाझरलय का? किंवा श्यामची आई वाचताना एखाद्याच अंतरंग हे जशी तुरटी फिरवावी याप्रमाणे खरंच ढवळून निघालं आहे का किंवा शुद्ध झालं आहे का? त्या पुस्तकाने आपल्या मनाचा ठाव घेतला आहे का? किंवा ते वयाच्या कुठल्याही टप्प्यावर वाचताना आयुष्याला एक नवकलाटणी, दिशा व प्रेरणा मिळाली आहे का यानेच त्या पुस्तकाची योग्यता ही बेस्टसेलर म्हणून सिद्ध होत असते. श्यामची आई (श्यामच्या मुखातून) वाचत असताना काही काळ मन हेलावतं किंवा ह्रदय सद्गतीत होतं तर साक्षात श्यामची आई ही मुळात किती अतिदिव्य असेल याची आपण कल्पनाच करू शकत नाही. श्यामची आई या पुस्तकाच्या बेस्ट सेलर असण्याची इति कर्तव्यता सुद्धा यातच असावी...

©® - आनंद लेले..✒️

स्पर्शपालवी - एक अनुभूती

लहानपणी विज्ञान या विषयात वेगवेगळ्या वस्तूच्या शरीरास झालेल्या स्पर्शास शरीर कसे प्रतिसाद देते याबद्दल आपल्याला शिकवले होते.. त्या संज्ञेस *चेतनाक्षमता* असे त्यावेळी म्हणायचो. उदाहरणार्थ लाजाळूच्या पानांस आपण हाताने स्पर्श केला असता त्याची पाने आपोआप मिटतात. हे झाले वृक्षांच्या बाबतीत, त्यांना सुद्धा इतके स्पर्शज्ञान असते..

 प्राथमिक  किंवा माध्यमिक शालेय जीवनात शाळेतल्या बाईंनी, सरांनी पाठीत दिलेला धपाटा असेल किंवा मग चांगल्या मार्कांनी उत्तीर्ण झाल्यावर त्याच पाठीवर दिली गेलेली शाबासकी असेल, या दोन्ही स्पर्शांतल्या भावना जरी वेगळ्या असल्या तरी त्यामागचा हेतू, उद्देश किंवा प्रेम हे सारखंच असतं. आपण चंचल किंवा द्विधा मनस्थितीत असताना आपल्या आवडत्या व्यक्तीच्या खांद्यावर नुसती हनुवटी टेकवली तरी मनास आराम मिळतो. "पाठीवर हात ठेऊन फक्त लढ म्हणा" हे नुसतं वाचून आपला कणा ताठ होतो तर त्या स्पर्शात काय जादू असेल? 

काही व्यक्ती अशा असतात ज्यांना दिसत नाही, ऐकू येत नाही किंवा बोलता येत नाही अशी माणसे फक्त स्पर्शज्ञानावरून अंदाज घेत घेत गोष्टी अनुभवत असतात हे आपण राणी मुखर्जीच्या ब्लॅक या सिनेमात बघितलंच आहे. नारायण धारप यांच्या सीमेपलीकडून या कथासंग्रहातील पशु आणि सुंदरी या कथेत अवकाशातून कुठल्याच जाणिवा नसलेला एक महाकाय विचित्र पशु *जझब* पृथ्वीवरील एका जागेत स्वतःच ठाण मांडून बसलेला असतो आणि त्याच्या विभागात येणारी प्रत्येक व्यक्ती विचित्र दृश्य आणि स्मृती यांचा प्रकोप होऊन मरत असते. परंतु जेव्हा एक दृष्टीहीन, मूक-बधीर मुलगी जेव्हा या जझबच्या सहवासात येते तेव्हा त्याच्या दिव्यस्पर्शाने तिला दृष्टी, वाचा आणि ऐकण्याची क्षमता ही सामान्य माणसाप्रमाणे पूर्ववत होतेच आणि तिच्या निरागस व निर्मळ स्पर्शामुळे हा जझब पृथ्वी सोडून त्याच्या अवकाशात परततो.. 

अजून सोप्प्या पद्धतीने सांगायचं झालं तर कोई मिल गया मुव्ही मध्ये जसा अंतराळातून आलेला जादू नावाचा एलियन रोहित म्हणजेच हृतिक रोशनला त्याच्या नुसत्या स्पर्शाने बरा करतो अगदी तसंच काहीसं...एखाद्या धार्मिक ठिकाणी किंवा तीर्थक्षेत्री जातो आणि त्या देवतेच्या चरणी नतमस्तक होतो तेव्हा ती प्रत्यक्षात आपल्याला जणू आशीर्वाद देत आहे अशी भावना निर्माण होऊन आपल्या मनाला एक निरंतर समाधान मिळत असते. हीच असते दिव्यस्पर्शाची परम अनुभूती😊🙏🏻

©® - आनंद लेले✒️

माझ्या मनातील मराठी रंगभूमी

"रंगभूमी". या नावातच सगळा अर्थ दडलेला आहे. रंग आणि भूमी. ज्या भूमीवर साहित्य, कला, अभिनय, गायन, वादन, नृत्य, नाट्य अशा अनेक आविष्कारांची विविध दालने कलाकारांसाठी खुली होतात. ज्या जागेवर विविध कलाविष्कारांच्या माध्यमातून रंग भरले जातात किंवा मग चहू आसमंतात उधळले जातात अशी एक जागा. रंगभूमी ला इंग्रजी मध्ये थिएटर असं म्हणतात. आता थिएटर म्हटलं की आपल्या डोळ्यासमोर काय येतं एक सभागृह जिथे जमिनीपासून थोड्या उंचीवर असलेला स्टेज त्याच्या मागच्या बाजूला लाल रंगाचा पडदा, वरती विभिन्न प्रकारचे आडवे तिडवे जोडलेले रंगीबेरंगी लाईट्स. नाटक सुरू होण्या अगोदर स्टेजचा पडदा पूर्णपणे झाकोळला असतो. नाटक सुरू झाल्यावर पडदा दोन्ही बाजूने ओढला जातो आणि दोन्ही बाजूने वरच्या बाजूला महिरपी आकारात गुंडाळून खाली सरळ सोडला जातो. पहिल्या आणि दुसऱ्या अंकानंतर मध्यंतरात आणि नंतर हा पडदा दोन वेळा पडतो म्हणजे पुन्हा एकदा ही रंगभूमी पडद्यामागे झाकोळली जाते. वरच्या बाजूला त्या सभागृहाचे नाव आणि बाजूला रंगभूमीचे 2 मुखवटे🎭. रंगभूमी या शब्दाचा जेव्हा जेव्हा उल्लेख होतो तेव्हा आपल्या डोळ्यासमोर जी रंगभूमी उभी राहते त्याची एक सर्वसाधारण संरचना...

'रंगदेवता आणि रसिक श्रोत्यांना विनम्र अभिवादन करून सविनय सहर्ष सादर करीत आहोत' हे शब्द जिथे कानावर पडतात ती रंगभूमी. रंगभूमी किंवा नाटकाचा जन्म हा सर्वांत आधी युरोपमध्ये झाला. म्हणजे 16 व्या शतकात अगदी शेक्सपिअर पासून ती अस्तित्वात होतीच पण 20 व्या शतकाच्या मध्यात Bertolt Brecht यांची ब्रेख्तियन म्हणजेच एपिक रंगभूमी उदयास आली. त्यात ब्रेख्त यांचे काही सिद्धांत होते त्यांच्या काही व्याख्या होत्या. पण अशा पद्धतीने ही रंगभूमी पुढे काळानुरूप बदलत गेली. रंगभूमीची इति कर्तव्यता ही नाटकात जास्त आहे असं मला वाटतं. रंगभूमीवर अनेक कला सादर केल्या जातात पण नाटक हे रंगभूमीच लाडकं बाळ आहे. कारण अभिनयाचा सर्वाधिक कस हा नाटकात लागतो. काळ कुठलाही असो पण आपल अभिनयकौशल्य सर्वांसमोर आणायचे असेल तर कधीही नाटक हेच त्याचे *Live* माध्यम आहे. तिथेच आपला अभिनय तसेच अभिनय म्हणजे नक्की काय हे आपल्याला ख-या अर्थाने कळू लागते. नेपथ्य हे रंगभूमीच दृश्य स्वरूप आहे. नेपथ्य म्हणजे ज्या गोष्टी मुळात अस्तित्वात नाहीयेत त्या कुठल्यातरी चिन्हांकित माध्यमातून दाखवून सूचित करणं म्हणजे नेपथ्य. *"जे कुठलेही विशेष पथ्य न पाळता नाटकातील प्रेक्षणीय स्थळांकडे आपल्याला नेतं ते नेपथ्य".* नेपथ्य रंगभूमीला दृश्य स्वरूप आणत तर नाटक हे त्या रंगभूमीला जिवंत करते. असे अनेक कलाकार होऊन गेले आणि आताही आहेत ज्यांनी अतिशय तन्मयतेने, मनापासून रंगभूमीची, रंगमंचाची सेवा केली आहे आणि फक्त रंगभूमीच्या प्रेमापोटी आपलं आयुष्यच पणाला लावलं आहे. काही जणांसाठी रंगभूमी म्हणजे काही दिवसांचा, क्षणांचा मोह आणि अप्रूप आहे. काही जणांसाठी रंगभूमी हे अभिनय शिकून तिथून पुढे अधिक प्रसिद्ध होऊन चित्रपटसृष्टीत किंवा छोटया पडद्यापर्यंत पोचण्याची एक पायरी किंवा वहिवाट आहे. काही जणांसाठी रंगभूमी म्हणजे एक आवड जपली जावी आणि नाटकातून मिळणाऱ्या पैशातून आपला खर्च सुटावा यासाठी बघितलं जाणार साधन आहे पण हीच रंगभूमी म्हणजे काही लोकांकरीता आयुष्यभराची एक न संपणारी साधना आहे...

उत्स्फूर्त कलाकारांसाठी रंगभूमी ही कधीच एक विशिष्ट जागा नसते. आपल्याला उपलब्ध असलेल्या जागेत जे त्यांचा अभिनय कुठल्याही दडपणाशिवाय साकार करू शकतात अशी कुठलीही जागा म्हणजे रंगभूमी. माझा एक मित्र आहे महेश गोळसे. मध्यंतरी आम्ही एकदा एका प्रोजेक्टच्या निमित्ताने उदित नावाच्या मित्राच्या घरी भेटलेलो.. प्रोजेक्ट वर चर्चा संपल्यावर कविता वाचायला सुरवात झाली. त्यानंतर उदित ने एकपात्री प्रयोग सादर केला. त्यानंतर महेशला स्फुरण चढलं आणि त्याने सुद्धा कर्णाचा एक भाग सादर केलं. वास्तविक पाहता उदितच्या घरी त्याच सादरीकरण बघणारे आम्ही दोघेच जण होतो. पण महेश किंवा उदित याला असं मुळीच वाटलं नाही, किंवा फक्त 2 जणांसमोर आपली कला काय सादर करायची असा प्रश्नही त्यांना मुळीच पडला नाही. त्यांच सादरीकरण बघून मला असं जाणवलं की आत्ता या क्षणी त्यांच्यासमोर 100 माणसे बसली आहेत अशा पद्धतीने भूमिकेत पूर्णपणे घुसून आणि स्वतःला विसरून ते अभिनय करत होते. ते फार प्रसिद्ध किंवा मोठे कलाकार असले किंवा नसले तरी अभिनय किंवा नाटकाबद्दलचा त्यांच्या प्रेमाला जे कायम न्याय देतात ते माझ्या दृष्टीने खरे कलाकार.. त्यांच्यासाठी उदितच घर हीच जणू त्यांची रंगभूमी होती. अशा मानसिकतेने जर प्रत्येक कलाकाराने काम केलं तर हे संपूर्ण जग हीच ते करीत असलेल्या नाटकाच्या प्रयोगाची एक शाळा आणि रंगभूमी आहे.

बदलत्या प्रत्येक काळानुसार रंगभूमीची व्याख्या आणि रंगभूमीबद्दल असलेली प्रत्येकाची व्याख्या ही निश्चितच वेगळी आहे. माझ्यासाठी रंगभूमी ही एका विशिष्ट कलेपुरती मर्यादित नसून ती थोडी व्यापक आहे.. नाटकासोबतच काव्य, अभिवाचन, गायन, निवेदन, चित्र, नृत्य अशा सर्वच लाईव्ह सादर होणाऱ्या कलांना अनन्यसाधारण महत्व आहे. कारण एक गाणं हे सुद्धा त्या कलाकाराला "जीते रहो, गाते रहो" अशी आयुष्यभराला पुरणारी दाद देत असतं, रंगभूमीवर हावभावांच्या माध्यमातून सादर होणारी "एक जिप्सी आहे" ही छोटीशी कविता सुद्धा पूर्ण कार्यक्रमात एक वेगळीच जान आणते. या सगळ्या कला या सुद्धा या रंगभूमीचा अविभाज्य भाग आहेत आणि या स्टार्टर्सप्रमाणे काम करतात. तर नाटक आणि अभिनय हा रंगभूमीवरचा मेन कोर्स आहे. ज्याशिवाय साहित्य रसास्वादाचा लंच किंवा डिनर पूर्ण होऊ शकत नाही. तसेच नाद, संगीत आणि ह्युमर हे त्या डिनर मध्ये एखाद्या Dessert किंवा स्वीट डिश म्हणजेच एखाद्या मिष्टान्नाप्रमाणे काम करत असावेत. कालांतराने याच रंगभूमीचे दोन भागात रूपांतर झाले. एक म्हणजे प्रायोगिक रंगभूमी तर दुसरी व्यावसायिक रंगभूमी. पण सच्चा कलाकारांवर यामुळे कधीच फरक पडला नाही आणि पडणार सुद्धा नाही. कारण  आत्ताच्या हायटेक युगातील कलाकारांनी याच दोन्ही रंगभूमीचा एक सुंदर मिलाफ घडवून आणण्याचा एक उत्तम प्रयत्न केला आणि अनेक नाट्यसंस्थांमधून कोरोनाच्या लॉकडाऊन काळात एक रंगभूमी नव्याने अस्तित्वात आली ती म्हणजे *डिजिटल रंगभूमी*. या रंगभूमीच्या माध्यमातून सुद्धा अनेक दिग्दर्शक, लेखक, निर्माते, नाटककार आणि कलाकारांनी अनेक नवनवीन प्रयोग या डिजिटल रंगभूमीच्या माध्यमातून नुसतेच आपल्यासमोर आणले नाहीत तर ते यशस्वी सुद्धा करून दाखविले. त्यामुळे इतका लेखनप्रपंच करून झाल्यावर त्यातून एकच सारांश निघतो तो असा की ज्याप्रमाणे साहित्यातील कवी संत शिरोमणी तुकाराम महाराज हे विश्वची माझे घर असे म्हणतात, त्याच उक्तीप्रमाणे ख-या कलाकाराच्या दृष्टीने जर बघितले तर हे संपूर्ण जग हीच त्याची रंगभूमी असते. रंगभूमी ही जादुई जागा आहे, तिथे जाऊन परत आलेला मनुष्य नॉर्मल राहत नाही. सातासमुद्रापार एका खचाखच भरलेल्या सभागृहात एक प्रयोग सुरू असतो आणि माझा सिन आता सुरू होणार आहे आणि मी बरोबर आयत्या वेळी टायमिंग साधत धावत पळत बरोबर त्याक्षणी विंगेतून स्टेजवर entry घेतो आणि फक्त त्या एंट्रीवरच टाळ्या आणि शिट्ट्यांचा प्रचंड कडकडाट होऊन सभागृह दुमदुमतं अशी मनोमन केलेली कल्पना हीच माझ्या मनातील सातासमुद्रापार झेंडा रोवलेली मराठी रंगभूमी...

धन्यवाद!

©®- आनंद लेले...✒️

🌎जगाच्या कल्याणा संतांची विभूती🔥🚩

महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक इतिहासातील संत परंपरेचे, संतांचे कार्य फार महत्वाचे आहे. म्हणूनच आज सातशे ते आठशे वर्षांनंतरही त्यांच्या ग्रंथांची लोकप्रियता तिळमात्रही कमी झालेली नाहीये. तेव्हा त्यांच्या वाङमयाची प्रेरणा कोणती, तत्कालीन भौतिक परिस्थितीशी ती कितपत सुसंगत आहे. सर्वसामान्य जनतेच्या अंतःकरणावर या वारकरी पंथाचा इतका विलक्षण पगडा कसा बसला?

ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या वाड्मयाचा थाट अगदी निराळा आहे. त्यांच्या वाड्मयात सहानुभूतीचा ओलावा आहे. मानवतेचा आविष्कार आहे. पण त्याचा प्रवाह हा एकमुखी आणि शांत आहे. याऊलट इतर संतांच्या अभंगवाणीत आत्मप्रकटीकरणाची धडपड आहे. त्यांच्या अंतःकरणात सलणारी सामाजिक जीवनातील शल्ये त्यांच्या वाङमयात अधूनमधून डोकावल्याशिवाय राहत नाहीत. परमार्थासाठी प्रपंच सोडून अरण्यवास पत्करण्याची गरज नाही असे सांगणारी ज्ञानेश्वरी ही अध्यात्मिकदृष्ट्या निवृत्तिपर असली तरी सामाजिकदृष्ट्या प्रवृत्तिपरच आहे. साधकाने आत्मशुद्धीसाठी तर सिद्ध पुरुषाने लोकसंग्रहासाठी पण दोघांनीही कर्मे करीतच राहिले पाहिजे. असा गीताप्रणीत कर्मयोगाचाच ज्ञानेश्वरांनी पुरस्कार केला आहे. ज्ञानेश्वरीत जागोजागी ज्ञानी पुरुषांची, आदर्श भक्तांची व स्थितप्रज्ञांची वर्णने आहेत. ही जगावेगळी किंवा लोकविलक्षण नाहीत.. तर व्यावहारिक कर्तव्यनिष्ठेला साजेशी आणि सामाजिक नीतीमत्तेला पोषक अशीच आहेत.

वैदिक धर्माचे उज्ज्वल तत्वज्ञान समाजाच्या अगदी खालच्या थरापर्यंत नेऊन पोचविण्यासाठी ज्ञानेश्वरांनी लोकांच्या मायभाषेत आपल्या अमृतमधुर वाणीने भगवद्गीतेचा भावार्थ सांगितला आणि महाराष्ट्रात भागवतधर्माचे मंदिर उभारले. आपल्या अलौकिक व्यक्तित्वाने व असाधारण वाकचातुर्याने त्यांनी हजारो लोकांची अल्पावकाशात जिंकून घेतली व जीर्ण होत चाललेल्या समाजात नवचैतन्य निर्माण केले. शेकडो वर्षांच्या सामाजिक दडपणामुळे खुरटून गेलेल्या बहुसंख्य लोकांच्या सुप्त आकांक्षा या भक्तिपंथामुळे प्रथमच जागृत झाल्या. अर्थात त्यांना सुद्धा तत्कालीन कर्मठ विचारसरणी असलेल्या अनेक पंडितांच्या विरोधाला सामोरं जावं लागलं, अत्यंत लहानवयात मातापित्यांच छत्र गेलं, अनेक हालअपेष्टा, अपमान सोसावे लागले. पण त्याची परिणीती म्हणजे एक निरागसतेतून एक प्रचंड मोठ समाजमन विकसित होत होतं. मूकं करोती वाचालं! असा अद्भुत चमत्कार घडवून आणून साक्षात रेड्यामुखी वेद वदवले आणि संतांच्या अलौकिक मांदियाळीत एक शकूनच घडवून आणला.

भौतिक दुरावस्था व मानसिक गुलामगिरी यामुळे सामान्य जनता ही जढमूढ आणि अगतिक बनली होती. या केविलवाण्या स्थितीतून तिला मुक्त करण्यासाठी संतचळवळ जन्मास आली. या चळवळीचे कार्यक्षेत्र ब-याच अंशी धार्मिक व सांस्कृतिक होते. कोणत्याही जातीच्या मनुष्याला भक्तीपंथाच्या द्वारा अध्यात्मिक उन्नती साधता येईल, नैतिक सामर्थ्य वाढविता येईल, प्रापंचिक दुःखावर मात करता येईल असा विश्वास या चळवळीने निर्माण केला. सावतामाळी आपल्या व्यवसायाच्या भाषेत अध्यात्माचे सिद्धांत सांगू लागले. तसेच संत चोखोबा, संत गोरा कुंभार आणि संत नरहरी सोनार यांनी सुद्धा आपल्या कर्तव्यकर्मातच भगवंताला शोधलं. जनाबाईंसारखी सामान्य स्त्री ही संत नामदेव यांच्या प्रेरणेने काव्यमय भाषेत पांडुरंगाला आळवू लागली. तसेच कृष्णभक्त संत मीराबाई सुद्धा संत तुलसीदास यांच्या मार्गदर्शनाने श्रीकृष्णाला आळविता आळविता त्याच्या भक्तीत तल्लीन होऊन गेली आणि शेवटी त्याच्यातच विलीन झाली.

आता संत परंपरेतील आणखी एक संत एकनाथ. ह्या सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनाचे आद्यप्रवर्तक एकनाथ होत. सोळाव्या शतकातील महाराष्ट्राचे वैचारिक व वाड्मयीन वैभव हा एकनाथांच्या मूलग्राही व सर्वसंग्राहक दृष्टीचा परिपाक आहे. एकनाथांनी ज्ञानेश्वरांचे खंडित झालेले कार्य अधिक उठावदार व व्यापक स्वरूपात पुढे चालू केले. पैठणसारख्या सनातन्यांच्या बालेकिल्ल्यात त्यांनी भागवतधर्माची विजयपताका फडकवली. एकनाथ हे महाराष्ट्रातील उदारमतवादाचे व नेमस्त संप्रदायाचे जनक होत. त्यांचा जीवनक्रम म्हणजे समन्वयवादाचा एक उत्कृष्ट आदर्श आहे. आचारांची शुद्धता राखून त्यांनी कर्मठतेचे बंड मोडले. यवनाने शंभर वेळा अंगावर थुकून सुद्धा त्यांनी आपली स्थितप्रज्ञता सोडली नाही. उलट तू माझ्यावर थुंकलास म्हणून मला 100 वेळा नदीत डुबकीचे पुण्य मिळाले असे ते त्या यवनास म्हणाले.. त्यांचा हा प्रेमळपणा, सौजन्य व मूर्तिमंत शांती हा त्यांच्या व्यक्तीत्वाचा गाभा आहे.

एकनाथांनी ज्ञानेश्वरांचे तत्वज्ञान स्वर्गातून पृथ्वीवर आणले. वेदांत आणि व्यवहार, तत्वज्ञान आणि आचारधर्म याचा त्यांनी बेमालूम मेळ घातला. सर्वात महत्वाचे म्हणजे त्यांनी मराठी वाड्मयाला पांडित्याची प्रौढी आणून दिली. एकनाथ हे खरोखरच शांतीसागर होते. सर्वांभूती परमेश्वर पाहण्याची वृत्ती त्यांच्या रोमारोमात भिनली होती. तरीपण व्यवहारात तारतम्य राखणे, औचित्य सांभाळणे किती अगत्याचे आहे हे त्यांनी निक्षून सांगितले. निर्मळ मनाने आणि निरपेक्ष बुद्धीने केलेला प्रपंच परमार्थरूप होतो असा त्यांच्या निरुपणाचा मतितार्थ आहे.

ब्रह्मानंदी लागे टाळी, कोण देहाते सांभाळी। अशा वृत्तीने रात्रंदिवस पांडुरंगाच्या नामस्मरणात रंगून गेलेले भगवदभक्त म्हणजेच संत तुकाराम. संत तुकाराम हे निवृत्ति पंथाचे उपासक. त्यांनी निवृत्तीची कास धरली. तुकारामांचा भक्तियोग कर्मप्रधानच आहे. त्यात संन्यासवादाला थारा नाही. तुकारामांचा काळ हा मराठी वाड्मयाचा उत्कर्षकाळ होता. तुकरामांचे सर्वच वाड्मय, त्यातील काही आत्मनिवेदनपर व काही उपदेशपर असले तरी प्रासंगिक आणि सहजस्फुर्त आहे.   आज उपलब्ध असलेल्या त्यांच्या साडेचार हजार अभंगात त्यांचे भावसंपन्न व तरलतर अंतर्जीवन साकल्याने प्रतिबिंबित झाले आहे. त्यांच्या क्षणिक वैतागाचे वैराग्यात रूपांतर झाले. त्यांच्या भोळ्या भक्तीला विवेकाने बळकटी आणली. त्यांनी संतवचनाच्या श्रवणाने, वाचनाने आणि मननानेच विचारधन जोडले आणि अनुभवाच्या आगीतून ते तावून सुलाखून घेतले. या दृष्टीने त्यांचे मोठेपण स्वयंनिर्मित आहे. तुकरामांच्या भक्तिभावनेत आत्मविकासाची प्रेरणा आहे. त्यांच्या विचारसरणीत सकसपणा आणि वाणीत रोखठोकपणा आहे. विविध क्षेत्रातील त्यांचे मार्मिक दृष्टांत हे अनुभवाच्या उत्कटतेने स्फुरलेले आहेत. कल्पनाविलासाने नटलेले नाहीत. 

संत एकनाथ तसेच संत तुकाराम यांनी ठिकठिकाणी प्रवृत्ति व निवृत्ति यांचा मेळ घातला आहे. प्रवृत्तिमार्गाचा त्याग व निवृत्तिमार्गाचे आचरण इत्यादी अनेक गोष्टी सत्संगाने अनायसे साध्य होतात. संत तुकाराम यांनी दांभिकतेवर कठोरपणे कोरडे ओढून आपल्या अभंगात सर्वत्र भक्ति, भूतदया, परमार्थ आणि परोपकार यांचा मिलाफ घडवून आणला आहे. 

वारकरी पंथाच्या प्रसाराचे व लोकप्रियतेचे रहस्य हेच आहे की त्यांच्या प्रवक्त्यांत बुद्धी आणि भावना या गुणांचा मनोज्ञ मिलाफ झालेला दिसून येतो. त्यांच्यापाशी विचारांचे वैभव हे कमी नव्हतेच पण भावनेचे ऐश्वर्यही अपार आहे. निष्ठा, त्याग, धैर्य, सहिष्णुता, उदारता इत्यादी गुणांनी त्यांनी लोकांची मने वेधून घेतली होती. संत महंतांच्या भूमिकांत हाच मुख्य फरक आहे. जगावर न रागावता संतांनी लोकनिंदेचे आघात शांतपणे सहन केले. पण त्यांची ध्येयदृष्टी अणुमात्र टळली नाही. म्हणूनच ते  सर्वांचे आवडते आणि जनप्रिय झाले.

संत रामदास यांनी या अध्यात्मरुपी मंदिरावर पताका फडकवली. संत रामदास यांच्या वाङमयात प्रपंचनिष्ठा, व्यवहारधर्म व राजनीती यांना फार मोठे स्थान आहे. पण तरी त्यांनी परमार्थाचा आग्रह सोडला नाही. व्यवहारात पुष्कळदा गुणावगुणांचा विपर्यास होतो. त्याबाबतीत सावधानता राखली पाहिजे. निवृत्ति हवी पण निष्क्रियता नको. वैराग्य हवे पण करंटेपणा नको. उपासना हवी पण एकदेशीपणा नको. चातुर्य आणि चतुरस्त्रता, विवेक आणि कार्यक्षमता, धैर्य आणि आक्रमणशीलता, लोकसंग्रह, सदाचरण, शीलवान आणि संघटना इत्यादी गोष्टींवर त्यांनी भर दिला. वयाच्या 12 व्या वर्षी फक्त एका श्रीरामाच्या भरवशावर  घराबाहेर पडून ऊन, वारा, पाऊस, तहान, भूक, वस्त्र, निवारा याची पर्वा न करता गायत्री पुरश्चरण आणि अखंड बलोपासना व रामभक्तीच्या जोरावर ते 24 व्या वर्षी स्वयंसिद्ध झाले. मार्गदर्शन करायला कोणीही गुरू उपलब्ध नसताना मनाची होणारी तळमळ आणि चरफड ही करुणाष्टके आणि मनाचे श्लोक यांच्या माध्यमातून मांडली. आयुष्यात कसं वागावं आणि सतत धावणाऱ्या व भरकटणा-या मनाला कसं काबूत ठेवावं हे त्यांनी सर्व ग्रंथांचा राजा म्हणून संबोधल्या जाणा-या सार्थ श्रीमत दासबोधाच्या माध्यमातून जगाला निक्षून सांगितलं.

समर्थ रामदासांनी महाराष्ट्राला व्यवहारधर्म शिकवला. त्याबरोबरच धर्मस्थापनेसाठी परकीय आक्रमणाचा धडाडीने प्रतिकार करण्याची प्रेरणा दिली. हरिकथा निरूपण, राजकारण, सावधपण व साक्षेप ही संत रामदासांची चतु:सूत्री आहे. रामदासांच्या वाक्प्रवाहात प्रक्षोभक तेज आहे. एकनाथ आणि रामदास हे दोन्ही भिन्न पिढ्यांचे प्रतिनिधी होते. दोघांचेही कार्य मौलिक स्वरूपाचे होते. एकनाथांची वृत्ती शांत व सौम्य होती. रामदासांचा स्वभाव निर्भीड व सडेतोड होता. एकनाथांनी समाजाच्या अंतरंगाची निगा राखली तर रामदासांनी बाह्य जीवनाला बळकटी आणली. त्यामुळेच शिवाजी महाराज स्वातंत्र्यवादाचे प्रणेते ठरले. रामदास राष्ट्रवादाचे प्रवक्ते बनले. 'तुका म्हणे तोचि संत। जो सोशी जगाचे आघात' 'सामर्थ्य आहे चळवळीचे' 'मराठा तितुका मेळवावा' 'आधी गाजवावे तडाके, मग भूमंडळ धाके' यासारखी प्रतिकाराची आणि पराक्रमाची शिकवणच सर्वांना अधिक स्फूर्तिदायक वाटली. रामदासांच्या महाराष्ट्र धर्माच्या अनुरोधाने नव्या राष्ट्रवादाची उभारणी झाली..

विश्व हे असं आहे की तुम्ही भौतिक, आत्मिक, कायिक, वाचिक, मानसिक पातळीवर कितीही तुमची शक्ती लढवा. पण वैश्विक पातळीवर भगवंताचीच सत्ता काम करते. ख-या प्रतिभेची कदर नसणं आणि मुळात प्रतिभा नसलेल्या लोकांनाच डोक्यावरून मिरवणं हे कलियुगात पूर्वापार चालत आलंय आणि या सगळ्याचा सुयोग्य मेळ जमणं आणि हे सगळं चुकीचं आहे हे माहीत असून देखील त्यावर अंधविश्वास ठेवणं ही कलियुगातील सफल जीवनाची चतु:सूत्री आहे. म्हणजे अचानक साक्षात्कार झालेल्या आणि लोकांचे भविष्य सांगणा-या कोणत्याही 60 ते 70 वर्षाच्या बाबा मंडळींचे कार्यक्रम मन लावून बघणं आणि वयाच्या फक्त 12 व्या वर्षी आत्मप्रकटीकरणाच्या तळमळीतून आणि धडपडीतून जन्मास आलेल्या, जिला आपण सर्व ग्रंथांची आई मानतो ज्यात निरूपण, ध्यान, ज्ञान-विज्ञान, कर्म, संन्यास, सांख्य आणि अक्षरब्रह्मयोगाचे वर्णन आहे अशी भावार्थदीपिका अर्थातच ज्ञानेश्वरी🚩🙏🏻 ज्यावर वक्तव्य करण्याचीही आपली योग्यता नसतानाही जेव्हा त्यावर लोकं भाष्य करतात आणि म्हणतात की वयाच्या मानाने बरं लिहिलंय... प्रत्येक गोष्टीचे 5 अर्थ असतात. मतितार्थ, भावार्थ, ध्वन्यार्थ, शब्दार्थ आणि स्वार्थ.. या पलीकडे जाऊन संत मंडळींनी जो परमार्थ साधलाय आणि अलौकिक अशा ग्रंथांच्या माध्यमातून आम्हाला उपलब्ध करून दिलाय. संतांचे ग्रंथ हे त्यांनी आपल्याला दिलेल्या मृत्युपत्राप्रमाणे आपण सांभाळले पाहिजेत कारण या पुढील घोर कलियुगात तेच आपल्या कामी येणार आहेत. एकीकडे आपण स्वसंरक्षणार्थ व स्वहितासाठी विविध प्रकारचे धागे, दोरे, गंडे बांधतो आणि ज्यांनी समस्त विश्वाला व्यापून ठेवलंय असा विश्वपट ब्रह्मदोरा म्हणजेच ही संत मंडळी यांना आपण विसरुच कसं शकतो!

सृष्टी शून्यापासून निर्माण झाली. आपलीही मूळ स्थिती तीच आहे म्हणून आपण शून्याकडे जाण्याचा प्रयत्न करावा, शून्याकडे म्हणजेच आपल्या अंतरंगात.. थोडक्यात काय तर स्वानंदात स्वस्थ राहावे. मनात अशांतता असेल तर ती जगात कुठेही मिळायची नाही. त्यामुळे चिरंतर आनंद मिळवण्यासाठी मनाचे निरंतर समाधान होणं गरजेचं आहे. भगवंताचा आनंद फार बलवत्तर आहे. "देवाचिये द्वारी उभा क्षणभरी, तेणे मुक्ती चारी साधियेल्या" सरूपता, सलोकता, समीपता आणि सायुज्यता या चारी मुक्ती मिळवून मिळालेल्या या जन्मातच या देहाचे सार्थक करणे याच साठी तर सर्व संतांनी अट्टाहास केला.. जसा आजार हा मुळापासून बरा व्हावा म्हणून काही वेळेला आपण यज्ञातील विभूती लावतो. तसेच मानवजातीला झालेल्या भवरोगाच्या आजाराचे समूळ उच्चाटन होऊन या समस्त विश्वाचे कल्याण व्हावे याच कारणे "जगाच्या कल्याणा, संतांची विभूती"

©® - आनंद लेले...✒️

🩸रक्तयज्ञ – (450ml जिंदगी के)💉’

आपण दिवसभरात जे काही खातो, पितो त्यावर आपल्या शरीराद्वारे त्या खाल्लेल्या अन्नावर प्रक्रिया होऊन रक्ताची निर्मिती होते. ही प्रक्रिया अखंड चालू असते. पण अनेकदा अपघात झाल्यावर त्यात अपघातात बराचसा रक्तस्त्राव झाल्याने, एखाद्या असाध्य किंवा दुर्धर आजारामुळे किंवा एखादी शस्त्रक्रिया करताना जर रक्ताची गरज भासली तर हे रक्त दुस-या व्यक्तीकडूनच घ्यावे लागते. त्यामुळे अशा वेळेस रक्तदानाची तीव्र निकड भासू शकते. म्हणूनच रक्तदानाला आजच्या जमान्यात सर्वश्रेष्ठ दान म्हणून संबोधण्यात येते.

आपत्तिजनक परिस्थिती कधी निर्माण होईल हे आपण सांगू शकत नाही. आजकाल ब-याच व्यक्ती हिमोफिलीया तसेच थैलसीमिया यांसारख्या दुर्धर आजाराशी झुंज देत आहेत. थैलसीमिया या आजारात त्या व्यक्तीच्या शरीरातील रक्त हे दर तीन आठवडयांनी बदलावे लागते. तसेच ल्युकेमिया म्हणजेच रक्ताचा कॅन्सर या रोगात सुद्धा रुग्णाला रक्ताची अधूनमधून गरज भासते. त्यामुळे ज्या व्यक्ती सशक्त, सुदृढ़ आणि निरोगी आहेत त्यांनी एका ठराविक कालावधीनंतर रक्तदान करणे गरजेचे आहे. साधारण व्यक्तीच्या शरीरात दर 24 तासांनी नवीन रक्त तयार होत असते. निरोगी व्यक्तींद्वारे केलेल्या रक्तदानाचा उपयोग गरजू रुग्णांचे जीवन वाचविण्यासाठी केला जातो.

18 वर्षांवरील कोणीही व्यक्ती हा रक्तदान करू शकते. एक निरोगी व्यक्ती दर 3 महिन्यांच्या कालावधीनंतर रक्तदान करू शकते. फक्त त्या व्यक्तीचे वजन 45 किलो किंवा त्याहून जास्त असणं गरजेचं आहे. रक्तदान करताना किंवा केल्यावर साधारण व्यक्तीस कुठल्याही प्रकारचा त्रास होत नाही. तसेच रक्तदानासाठी 5 ते 10 मिनिटांचा कालावधी लागतो. एक व्यक्ती एका वर्षातून कमीत कमी 3 वेळा रक्तदान करू शकते. महिला दर 4 महिन्यांनी रक्तदान करू शकतात. ज्या व्यक्ती क्षयरोग, हेपेटायटिस, डेंग्यू, मलेरिया, उच्च रक्तदाब, मधुमेह, एड्स या आजारांनी पीड़ित आहेत त्या रक्तदान करू शकत नाही. धूम्रपान करणा-या व्यक्तींनी रक्तदानाच्या 24 तास आधी धूम्रपान करू नये आणि 48 तास आधी मद्यपान करू नये.   गर्भावस्थेत तसेच बाळंतीण असणाऱ्या स्त्रिया रक्तदान करू शकत नाहीत. प्रसुतीनंतर 6 महिन्यांनी डॉक्टरांच्या सल्ल्याने स्त्रिया रक्तदान करू शकतात. रक्तदानासाठी एका वेळी 350ml रक्त हे आपल्या शरीरातून घेतले जाते.

कुठल्याही मान्यताप्राप्त शिबिरांत किंवा स्वयंसेवी संस्थांमध्ये रक्तदान करण्यास काहीच हरकत नाही. पण आजकाल एक नवीन संकल्पना अस्तित्वात आली आहे. आजकाल सोशल मीडिया मार्फ़त असे अनेक समूह कार्यरत आहेत जे एखाद्या व्यक्तीला त्वरीत रक्तदात्याची सोय जागच्या जागी करून देतात.यालाच फ्रेश डोनर असंही म्हणतात. तुम्हाला किंवा तुमच्या ओळखीतील व्यक्तीला रक्ताची गरज असते तेव्हा तुम्ही या समूहांशी संपर्क साधला असल्यास गरजेप्रमाणे व्यक्ती थेट रक्तदाता म्हणून उपलब्ध होऊ शकतात. म्हणूनच फ्रेश डोनर हा प्रकार सर्वोत्तम आहे. कारण यामार्फ़त रुग्णास त्वरीत रक्त उपलब्ध होते. ज्यामुळे त्याचा जीव सुद्धा वाचतो. त्यामुळे ज्यांना शक्य असेल त्यांनी वेळच्या वेळी न चुकता अवश्य रक्तदान करा. आपल्या एका कृतीमुळे आपण अनेक जणांच्या कामी येऊ शकतो. आजकाल आपण रोज टीव्हीवर आणि बातम्यांमध्ये बघतोय आणि ऐकतो आहोत की रक्तपेढ्यांमध्ये रक्ताचा प्रचंड प्रमाणात तुटवडा आहे. त्यामुळे अनेक ठिकाणी रक्तयज्ञ या campaign अंतर्गत प्रत्येक रविवारी रक्तदान शिबिरे आयोजित केली जात आहेत.. लॉकडाऊन आणि कोरोना काळात अतिशय कमी प्रमाणात रक्तदान झाल्याने ही परिस्थिती उद्भवली आहे. मध्यंतरी तर रक्तपेढ्यांमध्ये 1 दिवस पुरेल इतकाच रक्तसाठा उपलब्ध होता. त्यामुळे चिकन, मटण अशा विविध प्रलोभनांना बळी पडून नाही तर सामाजिक गरज लक्षात घेऊन ज्यांना शक्य असेल त्यांनी अवश्य रक्तदान करा असं मी आवाहन करतो.. नियमित रक्तदान केल्याने आपल्याही शरीरात सतत नवीन रक्त तयार होत असते. ज्यामुळे आपण सतत अधिकाधिक निरोगी राहतो. रक्तदानाने आज जर तुम्ही एखाद्याच आयुष्य वाचवलंत तर भविष्यात कोणीतरी तुमच्या कामी येईल. त्यामुळे रक्तदान करा कारण आज जर कोणाला वाचवाल तर भविष्यात स्वतः वाचाल...

©® - आनंद लेले..✒️

गुंतवणूक

आज नवीन वर्षाचा पहिलाच दिवस आणि त्यात खूप महत्वाचा विषय लिखाणासाठी मिळालाय, जो सरत्या वर्षात सुद्धा महत्त्वाचाच होता आणि भविष्यात सुद्धा खूपच महत्वपूर्ण ठरू शकतो.. मुळात गुंतवणूक या शब्दाकडे आपण जसं बघतो तसे या विषयाचे अनेक अर्थ निघतात. पण सर्वसाधारणपणे गुंतवणूक म्हटल्यावर आपल्या डोळ्यासमोर येते ती म्हणजे Investment...

गुंतवणूकीची सुरुवात होते ती बचत करण्यापासून. आपण किती कमावतो आहोत त्यापेक्षा आपण जो काही पगार कमावतोय त्यापेक्षा तो किती खर्च करतोय आणि कितीची बचत करतोय? इतकंच नव्हे तर बचत करीत असलेल्या पैशांच आपण काय करतोय? म्हणजे नुसती बचत करतोय की त्याची योग्य ठिकाणी गुंतवणूक करून ते पैसे सुद्धा मार्गी लावतोय. ब-याच जणांच्या बाबतीत असं होतं किंवा म्हटलं जातं की "हा किंवा ही पैशाच्या बाबतीत खूप कंजूस आहे किंवा खूप जास्त savings करतो." पण काही जणांचे बचत केलेले पैसे त्यांच्या सेव्हिंग अकाउंट मध्ये तसेच पडून राहतात. आत्ताची गोष्ट वेगळी आहे पण सर्वसाधारणे सेव्हिंग अकाउंटचा व्याजदर असतो 3 ते 4 टक्के आणि महागाईचा दर म्हणजेच Inflation Rate हा त्याच्या दुप्पट किंवा तीनपट आहे. त्यामुळे जेव्हा Investment मध्ये Long term च्या दृष्टीने जर आपण बघितलं तर आपण त्या पैशांची योग्य गुंतवणूक केलीच नाही. याउलट आपली सगळी बचत व्यर्थच गेली. Fixed Deposit किंवा Recurring Deposit मध्ये गुंतवणूक केली तर आपल्याला भविष्यात चांगल्या व्याजदराने पैसे मिळू शकतात. फक्त बँकाच नव्हे तर मार्केट मध्ये क्रिसल किंवा इक्रा सारख्या AAA Rated कंपनीज आहेत जिथे नेहमीच्या 6 ते 7 टक्के व्याजदरापेक्षा 2 टक्के व्याजदर जास्त मिळतो तसेच हे पैसे बँकेप्रमाणेच सुरक्षित राहतात. 

बरेच जण हे लाईफ इन्शुरन्स मध्ये गुंतवणूक करतात. पण गुंतवणूक करताना आपण कुठल्याही प्रलोभनांना बळी पडता कामा नये. 'इतके पैसे गुंतवा आणि दुपटीने मिळवा' अशा ब-याच स्कीम्स मार्केट मध्ये असतात त्यापासून आपण शक्यतो लांबच राहील पाहिजे. Insurance मध्ये सुद्धा गुंतवणूक करताना Endowment प्लॅनमध्ये 10 किंवा 15 वर्षानंतर मिळणारी भर भक्कम रक्कम बघून साहजिकच आपण त्याला भुलतो आणि त्यात गुंतवतो. पण शक्यतो आपण Insurance मध्ये Term Life या प्लॅन मध्येच गुंतवणूक करावी.  Term life plans मध्ये आपल्याला कुठल्याही अतिरिक्त व्याजदराशिवाय आपल्याला फक्त आपण गुंतवलेलेच पैसे फक्त परत मिळतात. पण आता एक प्रश्न स्वाभाविकपणे येतोच की मग यात आम्हाला फायदा काय? पण insurance मध्ये गुंतवणूक ही आपण आपल्या फायद्यासाठी करत नसून आपल्या आयुष्याची Risk Cover करण्यासाठी करत असतो आणि अर्थातच जिथे उभ्या आयुष्याची रिस्क असते तिथे Insurance च्या मूळ तत्वानुसार म्हणजेच (Principle of indemnity & Principle of subrogation) प्रमाणे कुठल्याही प्रकारे Insurance मध्ये आपण आपला फायदा करू शकत नाही. त्यामुळे जरी Endowment plan घेतला तरी त्यात लाईफ कव्हर हे कितीच आहे हे आपण जाणीवपूर्वक बघितलं पाहिजे. कुठल्याही इन्शुरन्स कंपनी किंवा ते काम करणाऱ्याच्या विरोधात ही भूमिका नाहीये. पण term insurance plan पेक्षा Endowment plan मध्ये कमिशन जास्त मिळणार असल्याने निश्चितच Agent चा फायदा जास्त असतो. आणि तसंही प्रत्येकाची लाईफ रिस्क कव्हर व्हायला लागली आणि सर्वांनाच वेळच्या वेळी पैसे मिळायला लागले तर मग Insurance Company काय कमावणार ना,😅 त्यामुळे कुठलीही पॉलिसी घेताना ती नीट वाचून पूर्ण माहिती मिळवली पाहिजे. माझ्या ओळखीत असे काही जण आहेत जे फक्त स्वतःच्या फायद्याकरिता नव्हे तर ग्राहकाचा कसा फायदा होईल म्हणून पॉलिसी देतात आणि असे सुद्धा लोक आहेत जे पॉलिसी विकल्यावर ढुंकूनही पाहत नाहीत. पण तरीही 'Buyer Beware' नुसार आपणच काळजी घेतली पाहिजे. त्याचबरोबर सर्वानी हेल्थ आणि मेडिकल इन्शुरन्स मध्ये नक्की गुंतवणूक केलीच पाहिजे. कारण आपण वर्षानुवर्षे घाम गाळून एक ठराविक मोठी पुंजी जमा करत असतो. पण जर आपणच आजारी पडलो तर ती जमा केलेली सर्व पुंजी अगदी काही दिवसांत संपूर्ण खर्च व्हायला मुळीच वेळ लागत नाही त्यामुळे मेडिकल इन्शुरन्स मध्ये गुंतवणूक ही कधीही योग्यच.

म्युच्युअल फंडस् मध्ये गुंतवणूक ही खूप योग्य गुंतवणूक मानली गेली आहे. Share Market आणि stocks मध्ये गुंतवणूक करायला हरकत नाही पण त्या गोष्टीचे संपूर्ण ज्ञान आणि अनुभव असल्याशिवाय त्यात पैसे गुंतवू नयेत कारण तिथे नव्हत्याचे होते त्याचप्रमाणे होत्याचे नव्हते व्हायला वेळ लागत नाही. पण म्युच्युअल फंडस मध्ये आपले पैसे हे विभागले जात असल्याने मार्केट उंचीवर असेल तर फायदाच होतो पण मार्केट down झालं तरी 100 रुपये गुंतवले असतील तर 95 रुपये मिळतील. पण म्युच्युअल फंडस ही Long term Investment असल्याने तिथे आपण घाई करून चालत नाही.. कमीत कमी  6 ते 7 वर्ष थांबण्याची तयारी आणि संयम असेल तर म्युच्युअल फंडस ही आपल्यासाठी अतिशय योग्य गुंतवणूक ठरू शकेल. SIP म्हणजेच Systematic Investment Plan मार्फत ही गुंतवणूक आपण करू शकतो. आमच्या ओळखीतले एक जण म्हणतात की आपल्याला पगार थोडा कमी मिळतोय असं समजायचं आणि SIP मध्ये गुंतवणूक करायची. कारण तिथे मिळणारा व्याजदर हा आत्ता जरी कमी वाटत असला तरी त्याच Compounding केलं की व्याजाने मिळणा-या व्याजावर भविष्यात मिळणारी पुंजी ही खूप मोठी असते. त्यामुळे गुंतवणुकीचे असे वेगवेगळे स्रोत आपण शोधून त्यात पैसे गुंतवले तर ती गुंतवणूक ही स्मार्ट गुंतवणूक ठरू शकेल. एकेच ठिकाणी सर्व गुंतवणूक कधीही करू नये. इंग्रजीत एक म्हण आहे "Never put all your eggs in one basket" त्यामुळे पुढच्या 6 महिन्यात आपल्याला किती पैशांची आवश्यकता भासेल याचा साधारण आढावा घेऊन ते पैसे छोट्या छोट्या कमी अवधीच्या FD's किंवा RD म्हणजे Recurring Deposit मध्ये ठेवावेत आणि त्याव्यतिरिक्त असलेल्या अतिरिक्त पुंजी ज्याची आपल्याला तूर्तास आवश्यकता नाहीये ती क्रमाक्रमाने इन्शुरन्स, म्युच्युअल फंड किंवा अन्य ठिकाणी नियोजित करावी. गुंतवणूक ही आपण किती गरीब, मध्यमवर्गीय किंवा श्रीमंत आहोत यावर ठरत नसून आपल्याकडे असलेल्या पैशांचा विनियोग आपण कसा आणि कुठे करतो यावर ठरत असते. माझ्या लहानपणी माझी आजी एक वाक्य म्हणायची "आहे म्हणून लुटवायच नाही आणि नाहीये म्हणून भीक मागायची नाही" तेव्हा वाटायचं की आजी असं काय बोलतेय पण ते वाक्य आज मनाला तंतोतंत पटतंय. *"गुंतवणूक ही पैशांमधली असो किंवा मग माणसांमधली, तितकीच करावी जितक्याची सोडवणूक करणं आपल्याला सोप्प जाईल"*😊 मी या क्षेत्रातला जाणकार, माहितगार किंवा तज्ञ मी मुळीच नाही, याउलट मलाच खूप कमी माहिती आहे आणि खूप काही शिकायच आहे. तुम्ही सगळेच जाणकार आहात. पण जी माहिती मला मिळाली आहे ती आपलेपणाने तुमच्यासोबत शेयर करावीशी वाटली. कारण आत्ताच्या काळात गुंतवणूक हा विषय योग्य रीतीने समजून घेण्याची खूप गरज आहे.

©® - आनंद लेले...✒️

कॅलेंडर आज्जी

कल्याणमध्ये गेली काही वर्षे टिळक चौक इथे जनता भवनच्या समोर साधारण डिसेंबर महिन्याचा सुरुवातीपासून पुढे ते जानेवारी महिन्याचे दिवस एक खुटखुटीत, चुणचुणीत आजी कॅलेंडर विकायला बसतात. सोशल मीडिया ऍक्टिव्ह झाल्यापासून गेली 3 वर्षे कॅलेंडर घ्यावयाची असल्यास या आजींकडून घ्या असा मेसेज या आजींच्या फोटोसकट व्हायरल होत आहे. कालनिर्णय किंवा अजून दुसरी कुठली दिनदर्शिका हवी असेल तर या आजींकडे उपलब्ध असते पण जास्त खप हा अर्थातच कालनिर्णयचा असल्याने त्याची संख्या जास्त आहे. 

 मध्यंतरी अजून माहिती मिळवली असता असं कळलं की स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर काळात अगदी 50 च्या दशकापासून या आजींचा पेपर विकण्याचा व्यवसाय होता. कल्याण डोंबिवली ठाणे इथे लोकलमधून भल्या पहाटे प्रवास करून या आजी सर्वांच्या घरी पेपर पोहचवण्याचे काम करायच्या.. त्या काळात लोकं कामावर, ऑफिसला निघायच्या आधी सर्वांच्या घरोघरी वर्तमानपत्र पोचलेलं असायचं.

शरीराला श्रमाची, अंगमेहनतीची आणि कामाची सवय असली की ती सवय वयाच्या 96 व्या वर्षी सुद्धा गप्प बसू देत नाही. या आजींचे आडनाव केतकर आहे. केतकर आजी गेली काही वर्षे सातत्याने जनता भवनच्या इथे समोर असलेल्या फुटपाथवर कॅलेंडरविक्री साठी बसतात. सर्वप्रथम मी त्यांच्याकडून 2 ते 3 कॅलेंडर विकत घेतली त्यानंतर सोशल मीडियावर एका जाहिरात कट्ट्यावर ही पोस्ट शेयर केली. तरी म्हणावा तितका प्रतिसाद मिळत नव्हता. मग माझ्या ओळखीतल्या कल्याणातील काही मित्रांना भेटलो आणि जेव्हा भेटायचो तेव्हा तू कॅलेंडर घेतलं आहेस का असा प्रश्न विचारायचो, नसेल घेतलं तर त्याला या आजींकडे घेऊन जायचो. या वयात आजी न थकता किंवा कुठलीही लाज न बाळगता काम करतात हे प्रत्यक्ष बघून त्यांना अचंबा वाटायचा. कॅलेंडर विकत घेतले की त्यांचा फोटो काढून प्रत्येकाने स्टेट्स स्टोरी ला शेयर करायचा. त्याचा फायदा असा झाला की मी आणि माझ्या मित्र परिवारातल्या जवळपास 30 ते 40 जणांनी कॅलेंडर विकत घेतले. अगदी ठाणे, डोंबिवली इतकंच नव्हे तर वांद्रे इथून सुद्धा माझ्या मित्रांना कॅलेंडर घेऊन ठेव आणि नंतर आम्हाला दे असे मेसेज आले. खूप बरं वाटलं.. काल अजून एकाला घेऊन या आजींना भेटायला गेलो. या आठवड्यातली आजींची ही बहुतेक पाचवी किंवा सहावी भेट असेल.. 

कॅलेंडर विकत घेताना माझा मित्र अंकित याच्या डोळ्यात पाणी आले आणि तो म्हणाला आनंद वरती अजून जास्तीचे 10 किंवा 20 रुपये आजींना देऊ का? मी म्हटलं अंकित पहिल्यांदा जेव्हा मी या आजींकडून मी कॅलेंडर विकत घेतलं होत तेव्हा मला सुद्धा हेच करावं असं वाटलं होतं.. त्याला म्हटलं तुला मदत करायची तळमळ आणि इच्छा असेल तर 2 ऐवजी 4 कॅलेंडर घे पण जास्त पैसे देऊ नकोस.. या वयात केतकर आजींना काय किंवा कुणालाही हे काम करायला लागू नये पण तरी सुद्धा ते त्या निष्ठेने आणि स्वतःचा स्वाभिमान जपत करीत आहेत. आपल्या या कृतीमुळे आपल्याला मदत केल्याचा आनंद निश्चितच मिळेल पण कदाचित त्यांनी या वयात सुद्धा जपलेल्या स्वाभिमानाला तडा जाऊ शकतो.. हे अंकितला सुद्धा पटलं आणि त्याने 2 ऐवजी अजून 2 जास्तीची कॅलेंडर विकत घेतली व तो राहत असलेल्या चाळीत सुद्धा अनेकांपर्यंत त्याने हा मेसेज दिला.. कोरोना किंवा लॉकडाऊनच्या काळात अनेकांनी स्वतःचा स्टार्टअप सुरू केला किंवा करायला हवा असं आपण म्हणतो. अनेक जण छोटे मोठे किंवा यशस्वी उद्योजक सुद्धा झाले पण या वयात परिस्थितीसमोर खचून न जाता किंवा मुळीच न डगमगता अव्याहतपणे सुरू असलेल्या या स्टार्टअप सारखं अजून सर्वश्रेष्ठ उदाहरण काय असू शकेल😊🙏🏻🙏🏻

कॅलेंडरवाल्या आज्जीला सलाम🚩🙏🏻

©® - आनंद लेले...✒️

पत्रकारिता

गेल्याच महिन्यात दिनांक ६ जानेवारी रोजी मराठी पत्रकार दिन साजरा झाला. पत्रकार दिन म्हटलं की आपल्या डोळ्यासमोर सर्वांत आधी काय येत असेल तर १८३२ साली आजच्याच दिवशी मराठीतले पहिलेवहिले 'दर्पण' हे वृत्तपत्र वाचकांच्या भेटीला आलं. मराठी पत्रकारितेचे आद्य संस्थापक कै. बाळशास्त्री जांभेकर या प्रकांड पंडिताने हे वृत्तपत्र संपादित करून मराठी पत्रकारितेची खरी मुहूर्तमेढ रोवली. बाळशास्त्री जांभेकर यांच तैलचित्र किंवा दर्पण या वृत्तपत्राच मुखपृष्ठ आपापल्या सोशल मीडिया स्टेटसला चिकटवल की आपला पत्रकारिता दिन आजच्या युगात संपन्न होतो. त्यानंतर पत्रकारिता ही तांत्रिक आणि गुणात्मक रीतीने बहरत गेली आहे याबद्दल दुमतच नाही. कारण जरी दर्पण हे वृत्तपत्र अल्पायुषी ठरले तरी त्या काळात ते वृत्तपत्र भारतीयांसाठी मराठी आणि इंग्रजी अशा दोन्ही भाषांमध्ये प्रकाशित करायला सुरुवात केली. जांभेकर यांच्यानंतर महात्मा ज्योतिबा फुले, लोकमान्य टिळक, गोपाळ गणेश आगरकर, विष्णुशास्त्री चिपळूणकर, न चि. केळकर, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, आचार्य अत्रे, ना. भि. परुळेकर, गोविंद तळवळकर यासारख्या अगणित तसेच प्रथितयश पत्रकारांनी आपले विचार वृत्तपत्रांतून वाचकांपर्यंत पोहोचवले. हा जो पत्रकारितेचा मोठा संप्रदाय उभा राहिला त्यामुळे भारतात आणि महाराष्ट्रात पत्रकारिता ख-या अर्थाने रुजली.

आत्ताची पत्रकारिता ही पूर्णपणे सेट आहे. 12 वी झाली की BMM म्हणजेच मास मीडिया मध्ये ऍडमिशन घ्यायची,  डिग्रीची 3 वर्षे पूर्ण झाली की मग मास्टर्स आणि त्यानंतर जर आपल्या प्रयत्नांना नशिबाची उत्तम जोड मिळाली तर मग चांगल्या वृत्तवाहिनीत किंवा मग एखाद्या चांगल्या वृत्तपत्रांत काम मिळते, ते नाही मिळाले तर मग त्याच वृत्तपत्राच्या वेब पोर्टल किंवा आवाज चांगला असेल रेडिओ चॅनलला सुद्धा काम होऊन जाते. यातले काहीच काम झाले नाही तर बरेच पत्रकार एक तर पिढी घडविण्याचे म्हणजेच शिक्षकी पेशा स्वीकारतात किंवा मग सेट आणि नेटची परीक्षा देऊन पी. एच. डी कडे वाटचाल सुरू करतात. छोट्याछोट्या माध्यमातून, वाहिन्यांतून कामाला सुरवात करून वेगवेगळे अनुभव घेत घेत, मजल दरमजल करत जे या क्षेत्राचा अनुभव घेतात ते अनेक वर्षांनंतर यशस्वी पत्रकार म्हणवले जातात. 

पण विषय हा आहे की निर्भेळ पत्रकारिता म्हणजे नक्की काय? 

BARC च्या टीआरपी रँकिंगमध्ये प्रथम क्रमांक मिळण्याकरिता सतत चढाओढ करणं, खरं-खोटं, वास्तव-आभास याची शहानिशा न करता वाटेल ते आणि मनाला येईल तसं काहीतरी सतत टीव्हीवर दाखवत राहणं, खरोखरच चांगल्या बातम्या, चांगले कार्यक्रम, संमेलने, उपक्रम याची मुळीच दखल सुद्धा न घेणं, कुठल्यातरी अमूक अमुक पक्ष किंवा ह्युमन राईट्स किंवा अन्य कुठल्यातरी विचारसरणीच्या लोकांना आपल्या कार्यक्रमात आमंत्रित करून चॅट शोज भरवणं. आपण एखाद्या वृत्तवाहिनीच्या कार्यक्रमात आमंत्रित आहोत किंवा आपण कोणालातरी आपल्या कार्यक्रमात आमंत्रित केल आहे याच कुठलंही भान न राखता न्यूज अँकर किंवा आमंत्रितांना अपमानित करणं किंवा आपल्या तत्व किंवा चॅनलच्या विचारसरणीला दाबून टाकल्याची जाणीव होत असल्यावर आरडाओरड करून गळे काढणं आणि डिबेट मध्ये गुणात्मक वाद नव्हे तर फक्त आरडाओरडीच्या जोरावर कसं समोरच्याला पराजित केलं याच्या अत्यानंदात आतल्या आतच खुश होणं. एकतर सरकारच्या बाजूने बोलणं किंवा मग सरकारच्या विरोधात तरी बोलणं. आजकाल प्रत्येक वृत्तवाहिनीची एक विचारसरणी असते. विचारसरणी असण्याबद्दल दुमत नाही. जी मते पटतात किंवा जे मुद्दे बरोबर वाटतात आणि तर्कशुद्ध आहेत त्याची विचारसरणी जरूर असावी आणि ती असण्याचा अधिकार आहेच. पण जवळपास सर्वच वाहिन्या आणि वृत्तपत्रातून ही विचारसरणी ही त्यांची स्वत:ची नसून त्या विशिष्ट चॅनलच्या पाठीशी उभे असणाऱ्या राजकारण्यांची म्हणजेच "पाक्षिक" वाटते. कुठलीही माहिती नसताना किंवा एखाद्या मोर्चा, आंदोलन, चळवळ किंवा मुद्याला कुठलीच पार्श्वभूमी नसताना एक खोटी पार्श्वभूमी निर्माण करून त्याला आंदोलन, चळवळ आणि मोर्चाच स्वरूप देणं आणि या अतिशय फुटकळ गोष्टींना प्राधान्य देण्याच काम आज मीडिया करत आहे. कोरोना आणि लॉकडाऊनमुळे फक्त वर्ष आणि मुद्दा बदलला आहे पण त्या मागची विचारसरणी ही तीच आहे. फरक इतकाच आहे की मागच्या वर्षी CAB, NRC हा मुद्दा असेल तर यावर्षी शेतकरी आहे. 

बरेच जण म्हणतात की आजकाल न्यूजपेपर बघावासा सुद्धा वाटत नाही, जिथे बघावं तिथे गुन्हे, लुटमार, हाणामा-या, गलिच्छ राजकारण हेच असतं. जरूर तसं तुम्हाला वाटत असेल तर मुळीच उघडू नका. कारण वृत्तपत्र काय किंवा न्यूजचॅनल काय आपल्या मनोरंजनासाठी नसून आपल्याला आसपासच्या जगतात काय घडतंय याची माहिती देण्यासाठी आहेत. पण माझं म्हणणं हेच आहे की वास्तविकता आणि आभास यातला फरक निदान पत्रकार मंडळींनी तरी जाणून घेण्याची गरज आहे. मोठमोठ्या न्यूज चॅनल वर आजच्या घडीला असे कित्येक नामवंत पत्रकार आहेत जे फक्त चुकीच्या अजेंड्याला बळी पडत अनेकदा खोट्या आणि फेक न्यूज पसरवत असतात. अशा पत्रकारितेला खरंच दर्पण म्हणजे आरसा दाखविण्याची गरज आहे का असा प्रश्न पडतो. लोकशाहीचा चौथा स्तंभ असं फक्त आपण म्हणतो पण हा स्तंभ तितक्या जागरूकतेने काम करतोय का? पूर्णपणे त्यांच्यावर जबाबदारी ढकलूनही आपण यातुन मोकळे होऊ शकत नाही. कारण तिथे काम करणारी मंडळी ही जरी अधिकारी पदावर असली तरी ती आपल्यासारखीच सामान्य माणसे आहेत. काम करताना त्यांच्यावर सुद्धा त्या विचारसरणीमुळे निर्माण होणारा ताण आणि दडपण आहे. चॅनलच्या विशिष्ट पॉलिसीमुळेच त्यांच्याही हातात ब-याच गोष्टी नाहीयेत हे सुद्धा समजून घेणं क्रमप्राप्त आहे. बरेच जण सोशल मीडियावर व्यक्त होताना म्हणतात की या विशिष्ट वाहिनीवर सगळं चुकीच्याच गोष्टी दाखवल्या जातात पण असं असून सुद्धा तीच वाहिनी आपण मुद्दाम आणि वारंवार बघतो. मग चूक कोणाची? त्यांच्या वाहिनीवर त्यांनी काय दाखवायचं हे त्यांच्या हातात असलं तरी रिमोट कंट्रोल हा अजूनही आपल्याच हातात आहे. त्यामुळे आपल्याकडे दोनच पर्याय उरतात, एकतर टीव्ही बंद करणं किंवा मग चॅनल स्विच करणं. 

बरेच जण आजकाल वक्तव्य करतात की खरी पत्रकारिता ही खूप वर्षांपूर्वीच मेली. पण असं नाहीये. तसं जर तुम्हाला वाटत असेल तर तुम्ही सरकारी वृत्तवाहिन्या आणि त्यांच्या बातम्या बघत जा. आजही त्यांनी त्यांची तीच परंपरा ही कायम ठेवली आहे. कुठल्याही बातमीवर ते आरडाओरड किंवा उहापोह करत नाहीत तर फक्त जी बातमी आहे ती शांत आणि संयतपणे फक्त देण्याचे काम ते करतात. चर्चासत्र किंवा मुलाखती तिथेही होतात पण त्यातून प्रत्येक आमंत्रितांची मतं जाणून घेतली जातात तसेच होणारे वाद-संवाद हे गुणात्मक असतात, माणसांशी नाही. आजकाल अनेक नवीन लोकल वेब पोर्टल आणि न्यूज चॅनल्स आपल्या प्रयत्नांनी अशीच सत्यता असलेली निर्भेळ पत्रकारिता समोर आणण्यासाठी खूप प्रयत्नशील आहेत. निर्भेळ पत्रकारिता संपुष्टात आली नाहीये पण २६ नोव्हेंबर २००८ च्या सर्वात मोठ्या दहशतवादी हल्ल्याचा वेळेस ती स्वतः तर संपूर्णपणे अपयशी, निष्फळ ठरलीच पण आपल्या पोलीस दल, आर्मी तसेच सर्वांच्याच नाकी नऊ आणले. घडणाऱ्या गोष्टींच्या इतक्या लाईव्ह अपडेट्स दिल्या नसत्या तर त्यात प्राण गमावणा-या व्यक्तींची आणि जवानांची संख्या ही निश्चितच कमी असती. थेट प्रक्षेपणाने दहशतवाद्यांना मदत तर होत होतीच पण देशाच्या सुरक्षेला खूप मोठा धक्का पोचवण्याच काम तेव्हा केलं गेलं पण तेव्हा त्यावर कोणीच काही भाष्य केलं नाही. 

पत्रकारिता म्हणजे तुम्हाला किंवा तुम्ही काम करत असलेल्या चॅनलच्या विचारसरणीला काय अपेक्षित आहे हे नसून तुमचा स्वतःचा अभिनिवेश, उत्कटता आणि भावूकपणा हे सर्वकाही बाजूला सारून नेमकं काय घडतंय ते समोर आणणं हे आहे. त्यामुळे बुद्धिभेद करणाऱ्या पत्रकारितेचा अस्त होऊन सत्य समोर आणून खोट्या वृत्तींचा खरपूस समाचार घेणा-या पत्रकार मंडळींचा उदय होवो हीच एकमात्र इच्छा...

©® - आनंद लेले...✒️

उत्सव

उत्सव म्हणजे आनंद, आल्हाद आणि उत्साह, मग तो आनंदाचा दिवस असेल, एखादा समारंभ असेल किंवा मग सण. भारतीय संस्कृतीत येणारा प्रत्येक सण, उत्सव हा आपल्या शरीरासोबतच मनाचे सुद्धा आरोग्य जपत असतो. भारत देश हा प्राचीन काळापासून कृषीप्रधान असल्याने सर्व सण उत्सवांची रचना ही बदलत्या ऋतूप्रमाणे केली आहे. सतत बदलणा-या ऋतूप्रमाणेच जर आपण आपल्या आहारात सुद्धा बदल केला तर आपले आरोग्य हे अर्थातच चांगले राहते त्यामुळे त्याच पद्धतीने भारतीय सणांची रचना केली आहे. आपले सण उत्सव हे चंद्रावर अवलंबून असतात तर ऋतू हे सूर्यावर अवलंबून असतात. त्यामुळे पंचांगात सुद्धा योग, तिथी, वार, नक्षत्र आणि करण याला अनुसरूनच वर्षातील सर्व दिवस सुनिश्चित केले जातात. आपल्या मराठी महिन्यात एकूण पंधरा तिथी असतात पैकी पंधरा या शुक्ल म्हणजेच शुद्ध पक्षातील तर उर्वरित पंधरा या कृष्ण म्हणजेच वद्य पक्षातील असतात. पण प्रत्येक तिथी पुण्यप्रगतिथी म्हणजेच प्रत्येक तिथीचे स्वतःचे असे एक महत्व आहे. उदाहरणार्थ वर्षप्रतिपदा म्हणजेच गुढीपाडवा, यमद्वितीया म्हणजे भाऊबीज, अक्षय्यतृतीया,गणेश चतुर्थी, नागपंचमी, चंपाषष्ठी, रथसप्तमी, गोकुळाष्टमी, श्री रामनवमी, विजयादशमी, आषाढी-कार्तिकी एकादशी, गोवत्स द्वादशी, धनत्रयोदशी, नरक चतुर्दशी, नारळी पौर्णिमा, दीप अमावस्या अशा अनेक तिथ्या आहेत.  

चैत्र महिन्यात भर दुपारी सूर्य डोक्यावर येऊन पृथ्वीच्या तापमानात वाढ होते त्यामुळे शरीरातील ग्लुकोज आणि पाण्यात घट होते, अंगावर घामोळे, पुरळ उठते. गुढीपाडव्याला आपण जी गुढी उभारतो त्यात कलशासोबत साखरेच्या गाठी आणि कडुनिंबाची पाने वस्त्राला माळतो. साखरेच्या गाठी शरीरातील ग्लुकोजची कमतरता भरून काढतात आणि कडुनिंब हे सुद्धा शरीरावर जे घामोळं उठत त्यावरचा उपायच आहे. खूप वर्षांपूर्वी मी लहान असताना माझी आई पाण्यात कडुनिंबाची पाने घालून ते पाणी उन्हात तापवत ठेवायची आणि नंतर त्या पाण्याने मला अंघोळ घालायची. त्या पाण्याला 'झळवणी' असे संबोधले जायचे. घामोळं, कांजिण्या यावरचा तो सर्वोत्तम उपाय होता. Nycil, Demicool यासारख्या कंपन्या उगम पावण्याअगोदर सर्वत्र हेच उपाय होते. अक्षय्यतृतीयेच्या मुहूर्तावर बियाणे पेरण्यास सुरवात केल्यास विपुल प्रमाणात धान्य पिकते आणि बियाणाला कधी तोटा पडत नाही तसेच या दिवशी केलेले दान अक्षय्य म्हणजेच अबाधित राहते अशी एक धारणा आहे. बदलत्या ऋतूनुसार त्याकाळात सतत घरात राबणाऱ्या स्त्रियांना ऑक्सिजनची सर्वांत जास्त आवश्यकता होती. वडाच्या सान्निध्यात जर वेळ व्यतीत केला तर भरपूर ऑक्सिजन मिळतो. वडाच्या पारंब्या, पाने, फुले यांचा स्त्रियांच्या पोटाच्या आरोग्याशी घनिष्ठ संबंध आहे आणि वटपौर्णिमेचे व्रत केल्याने नव-याचे आयुष्य वाढते व आपले सौभाग्य अबाधित राहते या धारणेमुळे तरी स्त्रिया हे व्रत नित्यनेमाने करतील अशी तत्कालीन आयुर्वेदाचार्यांना खात्री असल्याने ही परंपरा सुरू झाली असावी. 

पावसाळ्यात विशेषतः श्रावण मासात अग्निमांद्य असल्याने आपली पचनसंस्था ही मंदावलेली असते. मांसाहार तर नाहीच पण या कालावधीत शाकाहार सुद्धा नीट पचत नाही. तसेच हा प्राण्यांच्या प्रजोत्पादनाचा सुद्धा काळ असल्याने मांसाहार करू नका म्हणून मांसाहार करणारे बरेच जण हे आषाढ अमावस्येपासून मांसाहार वर्ज्य करतात. हल्लीच्या काळात ही अमावस्या गटारी म्हणून ओळखली जाते पण खरं तर गटारी हा अपभ्रंश आहे, मूळ शब्द आहे "गत-आहार" म्हणजेच पचनाची गती कमी झालेली असल्याने यापुढे पचण्यास हलका जाईल असा "गत-आहार" घेणे. तसेच कांदा, लसूण या पदार्थांच्या सेवनाने अपचन, गॅसेस होण्याची शक्यता असते. कारण अग्निमांद्य असल्याने जठराग्नी म्हणजेच वैश्वानर हा प्रदीप्त नसल्याने भूक लागत नाही. चर्व्य, चोष्य, लेह्य आणि पेय अशा चार प्रकारच्या अन्नास पचवण्याचे काम जठराग्नी करीत असतो. पण या काळात तो तितका कार्यरत नसल्याने तसेच हलका आहार किंवा लंघन करून शरीरास विश्रांती देण्याकरीता या कालावधीत जास्तीत जास्त प्रकारची व्रत-वैकल्य, उपवास आणि सण-उत्सवाची भरभराट असते. पण तरीही उपवास असून सुद्धा उपवासाच्या दिवशी पातेलभर खिचडी, साबुदाण्याची लापशी, दाण्याचा कुटाचा लाडू, रताळ्याच्या गोड फोडी, बटाट्याचा कीस, उपवासाचा चिवडा, वेफर्स त्यावर ताक किंवा फळे असा जास्तीचा आहार घेत पचनसंस्थेला अतिरिक्त व्याप देतो ती गोष्ट वेगळीच😛

कोजागिरी पौर्णिमा म्हणजेच साधारण ऑक्टोबर महिन्याचा काळ, या काळात वातावरणात पुन्हा बदल झाल्याने व उष्णता अधिक वाढल्याने पित्त प्रकोप होण्याची शक्यता असते म्हणूनच कोजागिरीच्या रात्री जागरण करून आटीव दूध हे चंद्र किरणांच्या प्रकाशात ठेवावे, अशा दुधात पित्त शमविण्याची ताकद असते. नुसतेच दूध नव्हे तर आपण स्वतःही चंद्र किरणांच्या प्रकाशात बसल्याने फायदा होतो कारण मगाशी सांगितल्याप्रमाणे आपले सर्व सण हे चंद्रावर अवलंबून असतात. दिवाळी ही थंडीत येत असल्याने आपल्याला भूक भरपूर लागते तसेच शरीराला तेल मर्दन व अभ्यंगाची नितांत गरज असल्याने अभ्यंगस्नान व दिवाळी फराळाची आवश्यकता भासते. त्यानंतर सूर्य धनु राशीतून मकर राशीमध्ये प्रवेश करण्यापर्यंतचा काळ हा धनुर्मास अथवा धुंधुरमास म्हणून ओळखला जातो. ह्या काळात पुन्हा वातावरणातील थंडीचा त्रास होऊ नये म्हणून गुळाच्या पोळ्या, मुगाची खिचडी, मुगाचा लाडू, तीळ लावलेली बाजरीची भाकरी, वांग्याचे भरीत, लोणी या उष्णतावर्धक पदार्थांचा नैवेद्य दाखवून सूर्योदय समयी या पदार्थांवर ताव मारण्याचा हा उत्सव असतो. मगाशी सांगितल्याप्रमाणे आपले सर्व ऋतू हे सूर्यावर अवलंबून असल्याने आपली दिनचर्या आणि आहार हे आयुर्वेदाप्रमाणे सूर्योदय व सूर्यास्त यालाच धरून आहेत. या काळात थंडीत सातत्याने वाढ होत असल्याने शरीराला तिळाच्या पदार्थांची आवश्यकता असते त्यामुळे मकरसंक्रांतीच्या सणाचे महत्व आहे. होळीच्या सणाला झाडे फांद्या तोडून त्यांचे दहन का केलं जातं? कारण शरद ऋतूत सर्व अनावश्यक झुडपे, रोपटी ही सुकलेली असतात आणि ती तोडून त्यांचे दहन केल्याने संपूर्ण परिसर स्वच्छ होतो. फाल्गुनमासानंतर पुन्हा उन्हाळ्याचा प्रकोप व्हायला सुरवात होतो ज्यामुळे त्वचासंसर्ग होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे ही माती म्हणजेच धुळवडीचा लेप चेहरा व शरीराला लावून अंघोळ केल्याने मातीतील पोषक द्रव्य त्वचासंसर्गापासून आपले रक्षण करतात. 

भारतीय सण उत्सवांची रचना ही सर्व समाजाला एकत्र आणण्यासाठी केली आहे. त्यामुळे हे सर्व सण-उत्सव, व्रत-वैकल्य,पूजा-अर्चा,परंपरा ही देवाच्या भीतीमुळे नव्हे तर आपल्यात चांगले बदल होण्यासाठी साजरे करायचे असतात. अंधश्रद्धेपोटी नव्हे तर संपूर्ण श्रद्धेने करायचे असतात. प्रत्येक सण-उत्सव यामागचा उद्देश मग तो तात्विक असेल किंवा वैज्ञानिक, आपण समजून घेतला पाहिजे. आमच्या पूर्वजांनी आम्हाला हे सांगितलं, त्यांना प्रश्न विचारायची किंवा दुरुत्तर करण्याची हिंमत आमच्यात नव्हती त्यांनी सांगितलं ते आम्ही केलं या तथाकथित परंपरागत वृत्तीतून बाहेर पडत, काही पाळू नका किंवा करू नका असे नाही पण जे कराल ते करण्यामागच लॉजिक समजून घेतलं तरच आजच्या धावत्या युगात ते आपल्याला पुढच्या पिढीपर्यंत पोहचवता येईल. पुढची पिढी ही चमत्कार बघून नमस्कार करणारी नव्हे तर निसर्गदत्त नियमांनाच आधार ठेऊन चालणारी आहे याचं भान जाणीव मनात ठेऊनच आपण सर्व सण उत्सव साजरे केले पाहिजेत..

©® - आनंद लेले...✒️

भावना

आपल्या शरीराचे कार्य हे व्यवस्थित आणि सुरळीतपणे चालावे यासाठी आपण रोज शरीराला आहार, जल, व्यायाम तसेच अन्न या गोष्टींच्या माध्यमातून एक डायट इनपुट देत असतो. इनपुट दिल्यावर त्याचे output मिळणे हा तर प्रकृतीचा नियम आहे. त्याचप्रमाणे आपल्या शरीराचे वेगवेगळे शारीरिक आवेग असतात जसे की अपान वायू अथवा ढेकर येणे, शिंक येणे, तहान लागणे, भूक लागणे, झोप येणे, दम लागणे, खोकला जांभई येणे असे जवळपास 13 ते 14 प्रकारचे आवेग आहेत. हे आवेग जर वेळच्या वेळी येऊ दिले नाहीत त्यांना दाबून, रोखून धरण्याचा किंवा अवरोध करण्याचा प्रयत्न केला तर आपले शारीरिक संतुलन किंवा आपली तब्येत ही बिघडण्याची शक्यता असते.

जसे शरीराचे आवेग असतात आणि शरीराच्या आरोग्य आणि वाढीसाठी आपण शरीराला हवा पाणी, अन्न हे खाद्य देत असतो त्याचप्रमाणे आपल्या मनाला सुद्धा वैचारिक खाद्य म्हणजे विचार देत असतो. श्वास घेणे आणि विचार करणे ही प्रक्रिया आपण मरेपर्यंत कधीच थांबवू शकत नाही. त्यामुळे आपल्या डोक्यात सतत कुठल्या न कुठल्या गोष्टीचा विचार हा सुरूच असतो. आपण करत असलेल्या किंवा मेंदूला पुरवत असलेल्या विचारातूनच निर्माण होतात भावना. भावना या तीन प्रकारच्या असू शकतात. एक तर सकारात्मक, नकारात्मक किंवा मग तटस्थ भावना. सकारात्मक भावनांमध्ये आनंद, विनोद, प्रेम, कृतज्ञता, आशा यांसारख्या भावना असतात तर नकारात्मक भावनांमध्ये दुःख, राग, भीती, वैर, नैराश्य, मत्सर, अपराधीपणा यांसारख्या असतात तर करुणा, आश्चर्य, उदासीनता या तटस्थ भावना आहेत.

आजकाल संवेदनशीलता आणि भावनिकता,भावूकता यात गल्लत करताना दिसतो. संवेदनशीलता म्हणजे आपल्या आजूबाजूला समाजात जे काही घडत आहे त्याची जाणीव असणं ही संवेदनशीलता पण भावुकता ही थोडी आत्मकेंद्रिकतेकडे झुकते. फक्त आपल्याच दुःखाला मोठं समजून जेव्हा नेहमीच किंवा ब-याचदा आपण त्याला केंद्रस्थानी ठेवतो यालाच भावनिक होणं किंवा इमोशनल होणं म्हणतात. खरंतर या सगळ्या निर्माण होणाऱ्या भावनांमुळे आपल्या मनात एक संघर्ष सुरू आहे. आपल्याला आयुष्यात करायच काहीतरी वेगळं असत पण आपण करत काहीतरी वेगळं असतो. बरं मनासारख काम करूनही इतर जे करत आहेत त्यात ते कसे सुखी आहेत याकडे आपले लक्ष गेल्याने आपण व्यथित होतो. त्यामुळे मनात येणा-या विचारांप्रमाणेच आपण आपल्या भावनांना सुद्धा कधीच नियंत्रित करू शकत नाही त्यामुळे भावनांना अडवून न ठेवता शक्य असेल तेव्हा वाट मोकळी करून देत आपण त्यांच संतुलन आणि व्यवस्थापन हे नक्कीच करू शकतो.

अमेरिकन मनोविश्लेषक अब्राहम मास्लो यांनी त्यांच्या Motivation & Personality या पुस्तकात मानवाच्या शारीरिक, सुरक्षितता, सामाजिक, मानसिक अशा एकूण 5 प्रकारच्या गरजांचा सिद्धांत एका पिरॅमिडद्वारे पटवून दिला आहे. त्यातून हेच सिद्ध होतं की आपल्या भावना या शारीरिक, मानसिक तसेच सामाजिक स्तरावर सतत बदलत असतात. बरेच जण म्हणताना आपण ऐकल असेल की मी खूप short tempered आहे मला राग पटकन येतो. पण राग येतो पेक्षा मी असं म्हणेन की आपण राग करतो. जिथे आपलं चालतं, जिथे आपल्याला ऐकून घेतलं जातं किंवा सहन केल जातं तिथेच आपण हा राग व्यक्त करतो. जिथे आपलं मुळीच चालत नाही तिथे कितीही राग आला तरी आपण निमूटपणे ऐकून घेत गप्प बसतो. भावनांनी आपल्याला धरून ठेवलंय असं म्हणण्यापेक्षा आपणच या भावनांना जास्त प्रमाणात धरून ठेवलंय. आयुष्यात राग, दुःख, अपराधीपणा किंवा आनंद , विनोद आशावादी, प्रेमळ राहणं हे आपण आपल्या पसंतीनेच निवडत जातो. साधं आपल्या पोस्ट वर कोणी रिप्लाय दिला किंवा किती कमी/जास्त लाईक्स आल्या या गोष्टीने सुद्धा आपण व्यथित होतो. हे एक खूप मोठं जंजाळ आहे जितका याचा विचार करू तितकं त्यात जास्त अडकतो पण जितकं समजून घेण्याचा प्रयत्न करू तितकंच त्यातून बाहेर पडूयात😊

सध्या भावना दुखावण किंवा यापेक्षा मी असं म्हणेन की भावना दुखावून घेणं यासारखे प्रकार समाजात खूप वाढले आहेत. जणू काही हा एक ट्रेंडच झाला आहे. एका अमुक अमुक व्यक्तीने आदर्श व्यक्तीचा चुकीचा उल्लेख केला, एखाद्या चित्रपटात काही सीन चित्रित केले गेले, एखाद्या विशिष्ट समूहाला केंद्रस्थानी ठेऊन काही भाष्य केलं की लगेच भावना दुखावल्या जातात. बरं त्या दुखावल्या जाण्याबद्दल किंवा त्यावर निषेध व्यक्त करण्याबद्दल मुळीच दुमत नाही. आपला समाज हा आता संवेदनशील आणि जागरूक असल्याच हे लक्षण आहे. पण यात भावना दुखावणारे आणि दुखविले जाणारे काही जण हे ब-याच प्रमाणात सोयीस्कर भूमिका घेताना दिसतात. म्हणजे सगळेच जण मुद्दाम करतात असं नाही पण ज्याने भावना दुखावल्या आहेत तो, त्याचे आई, वडील,बहीण, भाऊ, खानदानाचा अर्वाच्च भाषेत उद्धार करून हे भावना दुखावले गेलेले लोक स्वतःला लाभलेल्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अनिर्बंध आणि गैरवापर करून त्याचा अपमान तर करतातच पण समाजाच्या अस्मितेच्या तसेच ज्या व्यक्ती किंवा मुद्यासाठी ते स्टॅण्ड घेत आहेत त्याच्याही भावना ते अप्रत्यक्षपणे दुखावतातच नाही का! अशा प्रकारे आपल्या भावनांचा ताळमेळ ठरवत त्याची योग्य सांगड घालायची आहे की अयोग्य हे ठरवणं आणि त्यांच संतुलन करणं हे सर्वस्वी आपल्याच हाती आहे..

©® - आनंद लेले..✒️

नेतृत्व

नेतृत्व म्हणजे आपण काम करीत असलेल्या क्षेत्रात निर्माण होणाऱ्या समस्या सोडवण्याची प्रवृत्ती, आपल्याकडे असलेल्या वेळेचा उपयोग करून कमीत कमी वेळेत जास्तीत जास्त कामे वेगळी करून ती सोडवणे. तातडीची आणि महत्त्वाची कामे यांचे योग्य वर्गीकरण करून ती बजावणे आणि योग्य व्यवस्थापन पद्धती निर्माण करून आपल्या सहकारी किंवा कर्मचारी वर्गाच्या क्षमता जाणून घेत त्यांच्याकडून जास्तीत जास्त काम करून घेणे. 

नेतृत्व प्रस्थापित करण्यासाठी आपल्याकडे तशी दूरदृष्टी किंवा व्हिजन असणे सुद्धा तितकंच गरजेचं आहे. नेतृत्व करणाऱ्या माणसाने सुद्धा तितक्याच उत्साहाने काम करणे आवश्यक आहे, इतरांना उद्योगाला लावून आळशीपणा करत स्वतः स्वस्थ बसणे हे नेतृत्व निश्चितच नव्हे. 

योग्य नेतृत्व होण्यासाठी नेत्याकडे संवादकौशल्य असणं खूप गरजेच आहे. जितक्या चांगल्या पद्धतीने आपण लोकांशी संवाद साधू तितकंच जास्तीत जास्त काम आपण इतरांकडून करून घेऊ शकतो. आपण जितका छान संवाद साधतोय पण तो समोरच्या व्यक्तीपर्यंत तितक्या चांगल्या पद्धतीने पोहोचतो आहे की नाही हे चाचपडून पाहणं सुद्धा गरजेच आहे. चांगला सुसंवाद साधण्याबरोबरच समोरच्याच नीट ऐकून घ्यायला सुद्धा शिकल पाहिजे. समोरच्याच म्हणणं प्रतिक्रिया द्यायला नाही तर ते समजून घेण्याच्या दृष्टीने ऐकता आलं पाहिजे. समर्थ रामदास स्वामी यांनी मनाचे श्लोक आणि दासबोधातून संवाद कसा साधला पाहिजे यावर बरंच विवेचन केलं आहे.

जनी वाद वेवाद सोडून द्यावा।

जनी सुखसंवाद सुखे करावा।

जगी तोचि तो शोक संतापहारी।

तुटे वाद संवाद तो हितकारी।।

या आणि अशा अनेक श्लोकांमधून जर एखाद्या व्यक्तीकडून आर्थिक, सामाजिक स्तरावर फायदा करून घ्यायचा असेल तर संवाद सुधारणे फार गरजेचं आहे.

आजकाल आपण पाहतो की ब-याच कॉर्पोरेट कंपन्यांमध्ये वेगवेगळ्या डिपार्टमेंट मध्ये टीम लीडर्स असतात. त्यांचे काम असते आपल्या हाताखालच्या सहकारी वर्गाकडून काम करवून घेणे. पण ते काम म्हणजे नुसतेच सांगकाम्या सारखे नव्हे. तर आपल्यासारखेच विचार करणारे आणि क्षमता असलेले कर्तृत्ववान नेतृत्व निर्माण करणे. समजा उद्या हा टीम लीडर त्या ठिकाणी नसेल तर त्याच्या अनुपस्थितीत सुद्धा त्याच्या कर्माचा-याला तितक्याच चांगल्या पद्धतीने काम करता आले तर टीमचा आणि अनुषंगाने संस्थेचा विकास होईल.  

इथे समर्थांचे व्यवस्थापन व नेतृत्वावर आधारीत एक सूत्र आहे ते म्हणजे "महंते महंत करावे" या सूत्राच्या आधारानेच समर्थांनी सोळाव्या शतकात संपूर्ण देशाटन करून तब्बल 1100 मठांची स्थापना केली. हे सर्व 1100 मठ समर्थांनी स्वतः प्रत्यक्ष जाऊन स्थापन केले नव्हते पण त्यांनी आपल्या महंतांना "महंते महंत करावे" असा निर्देश देऊन त्यांच्या माध्यमातून हे कार्य करवून घेतले. आजच्या काळातली दूर संचार साधने, दळणवळण, वाहतूक, संगणक, मोबाईल यापैकी नेटवर्किंगचे कुठलेही साधन उपलब्ध नसताना सुद्धा समर्थांनी त्यांच्या Strong Networking skills ने त्या काळात जेव्हा अस्मानी-सुल्तानी प्रकोपाची लाट भारताला गिळंकृत करू पाहत होती तेव्हा विश्वपट ब्रह्मदोरा या एका सूत्रांत सर्वांना ओवून हिंदवी स्वराज्याचे स्वप्न साकार केले. शिवाजी महाराजांसारखे उत्कृष्ट नेतृत्व घडण्यामागे सुद्धा समर्थांचा सिंहाचा वाटा आहे. "नुसतं चिंता करितो विश्वाची" असे म्हणून नाही तर संघटनेतून शक्ती निर्माण करत राम-हनुमान मंदिर स्थापना, मठ उभारणी, लोकसंग्रह, व्यक्तिमत्वाचा विकास आणि योग्य लोकांची नेमणूक करत मठांचा विस्तार करीत शून्यातून ब्रह्मांड निर्माण केले. प्रभावी नेतृत्वाद्वारे समर्थांनी तेव्हा निर्माण केलेली व्यवस्था ही मुळीच खंडित न होता आजतागायत जशीच्या तशी निग्रहाने पुढे चालविली जात आहे. समर्थांचे व्यवस्थापन कौशल्य आणि नेतृत्व यावर कितीही प्रबंध लिहिले तरी कमीच पडतील. आजच्या काळात सुद्धा Effective Leadership and Networking skills साठी दासबोधाचाच अभ्यास केला जातो. कारण समर्थांचे उद्गार हे केवळ शब्दपांडित्याचे नव्हे तर प्रचितीचे बोलणे आहे आणि त्यांनी आधी केले मग सांगितले म्हणूनच ते परिपूर्ण आणि स्वयंसिद्ध आहे.

©® - आनंद लेले..✒️

आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सच्या जाळ्यात आपण

मध्यंतरी एक संशोधन करण्यात आलं होतं त्यातून हे सिद्ध झालं होतं की माणसाच्या मेंदूची क्षमता ही सर्वसाधारणपणे 2.5 पेटाबाईट असते. आता 1 पेटाबाईट म्हणजे 1000 टेराबाईट.. 1 टेराबाईट म्हणजे 1000 गिगाबाईट(GB). सोप्प्या भाषेत सांगायच झालं तर 16 GB मेमरी असलेल्या एकूण 1 लाख 56 हजार पेन ड्राइव्ह इतकी मेमरी क्षमता मानवी मेंदूत असते. मेंदूमध्ये 10000 कोटी न्यूरॉन असतात. इतका शक्तिशाली आणि बुद्धी असलेला मेंदू म्हणजे एकमेव मानवी मेंदू. अर्थात आपण सर्वच जण आपल्या मेंदूच्या क्षमतेचा पूर्ण वापर करत नाही ती गोष्ट वेगळी. अलबर्ट आईनस्टाईन सारखे शास्त्रज्ञ या गोष्टींना अपवाद ठरतील. आपल्याकडे कितीही क्षमता, मेमरी किंवा बुद्धी असली तरी त्याचा नित्यनियमाने वापर करत नसल्याने आपल्याला कृत्रिम उपकरणांची गरज लागते आणि त्यावर अवलंबून राहावं लागतं, अर्थात ही उपकरणे मानवानेच बनविली आहेत. पण त्याच्या अतिवापराने उपकरणे स्मार्ट आणि माणूस मात्र मठ्ठ बनत चाललाय. 

अशाच काही विशेष गोष्टींसाठी माणसाला कृत्रिम आणि तज्ञ बुद्धीची गरज पडते. त्यालाच कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणजेच आपल्या आजच्या शुद्ध मराठीत सांगायच तर आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स असं म्हणतात. ही कार्यप्रणाली अगदी 1950 च्या दशकापासून अस्तित्वात आहे. त्यालाच तज्ञ प्रणाली म्हणजेच expert system असंही म्हटलं जातं. व्हिडिओ गेम्स मध्ये 2 प्लेयर असलेले गेम्स आपण एकटे बसून खेळतो ज्यात दुसरा प्लेयर हा कोणी व्यक्ती नसून कॉम्प्युटर किंवा त्या गेमची कार्यप्रणालीच असते. बरेच जण कॉम्प्युटरवर बुद्धिबळ खेळतात ज्यात समोरचा प्लेयर हा स्वतः कॉम्प्युटर असतो. आपण इकडून मूव्ह केल्यावर आपसुकच तो सुद्धा तिकडून next move करत असतो. काही इमेल प्रणाली या एका इमेलला कसं उत्तर घ्यायच हे सुचवू लागल्या आहेत किंवा आपण एखादा मेल टाईप करत असताना आपण एका शब्दातील 2,3 अक्षरे टाईप केली की आपोआप तो शब्दच आपल्या समोर जोडला जातो. फेसबुक मेसेंजर किंवा कुठल्या ऍप वर आपल्या ज्या शंका किंवा प्रश्न असतात त्यांना ऑटोमेटेड सिस्टीम द्वारे आपोआप उत्तरे दिली जातात. ज्यांच्याकडे आयफोन असेल त्यांना सिरी, अलेक्सा किंवा जे अँड्रॉईड युजर्स आहेत त्यांना गुगल असिस्टंट बद्दल माहिती असेलच. ही कार्यप्रणाली ज्या पद्धतीने चालते त्यालाच आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स म्हणजेच कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणतात.

आता अल्गोरिदम म्हणजे काय? आपण मोबाईल इंटरनेट वर रोज जे काही पाहतो जी काही माहिती सर्च करतो किंवा जे काही बघतो किंवा वाचतो. त्यातून एक भलीमोठी माहिती आणि डेटा हा या AI कडे स्टोर होत असतो. ज्याचा उपयोग आपलं लक्ष आणि आपलं मन कंट्रोल करण्यासाठी उपयोग केला जातो. मध्यंतरी फेसबुक मार्फत व्हाट्सऍप ने एक नवीन फिचर आणायचे घोषित केलं होतं की जो डेटा आपण whatsapp वर निर्माण करू किंवा जे काही मेसेज, फोटो, व्हिडिओ शेयर करू तो सर्व डेटा त्यांच्याकडे स्टोर केला जाईल. ब-याच जणांनी आपला पर्सनल डेटा लिक होणार या भीतीने टेलिग्राम, सिग्नल ही ऍप तेव्हा डाऊनलोड केली. पण लोकांच्या वाढत्या विरोधामुळे व्हाट्सएपने त्यांच्या नवीन फिचर पॉलिसीला तूर्तास स्थगिती दिली.

माहितीच्या या महासागरात आपण मोबाईल आणि इंटरनेट वर जितका वेळ व्यतीत करतो त्यातून एक खूप मोठी Information आणि Data दररोज तयार होत असतो जो या आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स कडे पोहचत असतो. ज्याचा उपयोग करून आपण कुठून आहोत, आपलं वय काय आहे, आपल्याला काय आवडतं/नाही आवडतं, आपण कशाच्या शोधात आहोत, आपल्याला नक्की काय हवं आहे? या सगळ्यांचे अंदाज आणि ठोस पडताळे या AI मार्फत बांधले जातात आणि आपल्या सर्च इंजिन वर आपल्या preferences नुसार अगदी तशाच स्वरूपाची माहिती आपल्याला उपलब्ध करून दिली जाते. ते आपला मेंदू अक्षरशः वाचत असतात. आपल्याला एखाद्या क्षेत्रात जॉब हवा आहे किंवा मग एखाद्या विशिष्ट व्हिडिओ किंवा अजून कुठल्यातरी सारख्या स्रोताच्या शोधात जर आपण असू तर इंटरनेट वर किंवा फेसबुकवर तसेच पर्याय आपल्यासमोर उपलब्ध झाल्याचे आपल्यापैकी काही जणांनी अनुभवले असेल. समजा आपल्याला मन:शांती किंवा एखाद्या विशिष्ट प्रॉडक्ट्ची प्रचंड गरज आहे तर युट्युब वर व्हिडिओ बघताना तशाच प्रकारचे पर्याय आपल्यासमोर उपलब्ध होत असतात. आपल्याला आनंद होतो की जे आपल्याला हवंय तेच जादूची कांडी फिरवल्यासारखे कसे काय समोर येत आहे तर ती जादू नसते त्यामागे असतो आपला mind read करणारा Artificial Intelligence. एक वाक्य आहे *"Information is Wealth"* याचाच पुरेपूर वापर करत AI त्याचे Algorythm आपल्या मेंदूशी खेळत त्यांचा फायदा करून घेत असतात. कारण जे आपण सर्वाधिक पाहतो तेच लाईक करतो आणि त्यातूनच या Data प्रोवाईड किंवा Data Read करणाऱ्या कंपन्यांचा फायदा होत असतो. हे जगभर पसरलेल खूप मोठं वेगळ्या प्रकारच जाळं आहे.

इंटरनेट आणि सोशल मीडिया ऍप युट्युब चॅनल किंवा मध्यंतरी बॅन केलेलं टिकटॉक, पब्जी, कँडी क्रश, नेटफ्लिक्स किंवा अजून कुठलेही ऍप असतील. यावर अधिकाधिक वेळ लोक खर्च करत असतात. पण युट्युब वर एखादं आयटम सॉंग, धांगडधिंगा नाच किंवा मग अगदी मध्यंतरी व्हायरल झालेल्या कन्नडच्या प्रिया वॅरियर जिने एका व्हिडिओत फक्त डोळा मिचकावला त्याला अनेक मिलियन views आणि लाईक्स मिळतात पण एखाद्या चांगल्या मोटीवेशनल व्हिडिओ किंवा इंटरनेट मोबाईल जास्त वापरू नका अशा प्रकारचे व्हिडिओ असतात त्यांना या व्हिडीओजच्या तुलनेत कायम कमी views मिळतात. 

या सगळ्याचं सुद्धा एक कारण आहे की असे व्हिडीओज बघून आपण इंटरनेट किंवा या गोष्टींचा अतिरेक टाळू आणि हे सर्व बंद करून यातून बाहेर पडू. पण जे आभासी आहे किंवा जे बघितल्याने मेंदूला तात्पुरता आराम मिळतो आणि माणूस ते परत परत बघतो आणि आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि त्यामागे असलेल्या लोकांना आपण यातून बाहेर पडण हे नकोच आहे. कारण इंटरनेट किंवा या गोष्टी जर आपण वारंवार वापरल्या नाहीत तर त्यांना फायदा, नफा कसा होणार? त्यामुळे चांगला content, माहिती किंवा Inspirational & motivational content ज्यातून आपल्याला अधिकाधिक प्रेरणा मिळते ते स्रोत हे आपसूकच इंटरनेट, युट्युब वर कमी चालवले जातात किंवा इतर स्रोतांच्या तुलनेत हे कायम दबले जातात किंवा मुद्दाम AI द्वारेच अशा स्रोतांना जास्त प्रसिद्धी दिली जात नाही असं म्हटलं तरी चुकीच ठरणार नाही. म्हणूनच लॉकडाऊनच्या काळात किंवा त्या आधीपासूनच स्मार्टफोन, इंटरनेटचा वापर करून आपलं आयुष्यच हे एका प्रकारे capture केलं आहे किंवा यावर ताबा मिळवला आहे. त्यामुळे या गोष्टींचा कशासाठी कुठली माहिती कशाप्रकारे आणि काय मिळवण्यासाठी वापरायच आहे हे  सर्वस्वी खूप जाणीवपूर्वक सूज्ञपणे ठरवण्याची गरज आहे.

©® - आनंद लेले..✒️

ख्यातनाम शिल्पकार - भाऊ साठे

कल्याणकारी कल्याणकरांच्या मांदियाळी मानाचे स्थान स्वतःच्या अंगी असलेल्या उत्स्फूर्त कलेने व त्याला अतीव परिश्रमांची जोड देत फक्त देशात नव्हे तर जगप्रसिध्द ख्याती मिळवलेले कल्याणचे सदाशिव उर्फ भाऊ साठे.

भाऊ साठ्ये यांचा जन्म 17 मे 1926 रोजी झाला. त्यांचे काका हरी रामचंद्र साठे हे मूर्तिकार होते तसेच त्यांचा गणपतीचा कारखाना सुद्धा होता. लहानपणापासूनच भाऊंना या कलेत अतिशय आवड निर्माण होत गेली. 1948 साली मुंबईच्या जेजे स्कुल ऑफ आर्ट मधून शिल्पकलेचा डिप्लोमा पूर्ण केला. त्यानंतर व्ही शांताराम यांचेकडे त्यांनी सेट डिझायनिंग मोल्डिंग खात्यात नोकरी सुध्दा केली. स्वातंत्र्योत्तर काळात दिल्ली महानगरपालिकेने महात्मा गांधींचा हिंदुस्थानातील पहिला भव्य पुतळा उभारण्यासाठी तयारी सुरू केली होती. हा पुतळा उभारणीचे काम मिळवण्यासाठी तत्कालीन अनेक शिल्पकारांमध्ये खूप चुरस आणि स्पर्धा होती. पण अखेर भाऊंनी हे काम मिळवले व महात्मा गांधींचा नऊ फुटी पुतळा त्यांनी उभारला. या पुतळ्याचे अनावरण 1954 साली भारताचे पहिले राष्ट्रपती डॉ. राजेंद्र प्रसाद व प्रधानमंत्री पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या हस्ते करण्यात आले. अशा रीतीने गांधींच्या पुतळ्यापासून सुरू झालेला भाऊंचा शिल्पकला निर्मितीचा प्रवास 2014 साली दांडी येथे उभारण्यात आलेल्या गांधींच्या पुतळ्यानेच पूर्ण झाला. 

1961 साली महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत श्री छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा अश्वारूढ असलेला पुतळ्याच्या निर्मितीचे काम भाऊंनी केले. पुरंदर किल्ल्यावर दोन्ही हातात तलवार घेऊन त्वेषाने शत्रूवर तुटून पडलेल्या मुरारबाजी देशपांडे यांचा पुतळा, स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांचा 9 फुटी पुतळा, लाल किल्ल्यासमोरील 1975 साली उभारलेला नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचा 18 फुटी पुतळा, ठाण्याच्या डॉ. वा. ना. बेडेकर यांचा 6 फुटी पुतळा, लोकमान्य टिळक, गोळवलकर गुरुजी, पु.ल. देशपांडे, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे संस्थापक डॉ. हेडगेवार, आचार्य विनोबा भावे, अटलबिहारी वाजपेयी, स्वामी विवेकानंद, समर्थ रामदास अशा अनेक राष्ट्रोद्धारक मंडळींच्या शिल्पाकृतींची निर्मिती भाऊसाहेबांनी केली. इतकेच नव्हे तर लॉर्ड माउंटबॅटन आणि लंडनच्या बेकिंगहॅम पॅलेस इथला प्रिन्स फिलीप याचे व्यक्तीशिल्प 1973 साली भाऊंनी साकारले. शिल्पकलेतील त्यांच्या या अमाप योगदानाबद्दल त्यांना राष्ट्रपतींच्या हस्ते सुवर्णपदक, कल्याण गौरव पुरस्कार, याज्ञवल्क्य पुरस्कार तसेच कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान तर्फे आयोजित केला जाणारा गोदा गौरव पुरस्कार अशा विविध पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आलं आहे. 

त्यांचे स्वतःचे शिल्पालय डोंबिवली इथे औद्योगिक वसाहतीत (ए-१३२ फेज-1) इथे स्थित आहे. त्या शिल्पालयात सिंहासनावर आरूढ असलेले तसेच चेहऱ्यावर करारी व मुत्सद्दी मुद्रा असलेले शिवाजी महाराज, रणरागिणी मुद्रा चेहऱ्यावर झळकणा-या झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, महात्मा गांधी यांचे ध्यानस्थ शिल्प तसेच लोकमान्य टिळक यांचे उद्विग्न अवस्थेतील शिल्प अशी अनेक शिल्पे पाहावयास मिळतात. कुठलेही व्यक्तिशिल्प असुदे, त्या शिल्पाचा चेहरा आणि डोळे हा त्या शिल्पाचा गाभा आणि आत्मा असतो. ते जर व्यवस्थित साधले तर त्यातून शिल्पाच्या अंतरंगात थेट प्रवेश मिळवता येतो. भाऊ साठे यांच्या कलेच हेच कौशल्य आहे. वास्तविक पाहता भाऊ साठे हे स्वतः प्रखर संघवादी आहेत पण तरीसुध्दा गांधीजींवरही त्यांचे अपार प्रेम व श्रद्धा आहे. फक्त भारतातच नव्हे तर भाऊंनी साकारलेली गांधींचे पुतळे हे सिंगापूर, हाँगकाँग, मलेशिया, बँकॉक, जपान या देशातही मोठ्या दिमाखात विराजमान आहेत. शिल्पालयात भाऊंचे सुपुत्र हे कायमच माहिती देण्यासाठी हजर असतात आता सर्व शिल्पाकृतींचे सर्व काम तेच पाहतात पण असे असले तरी भाऊंच्या राहत्या घरी म्हणजेच कल्याण इथे गांधीचौकातील साठे वाड्यात जर आपण भाऊ साठे यांना कोणी भेटायला गेलं तर ते आजही हसत हसत त्यांच स्वागत करतात व त्यांच्याशी मनसोक्त गप्पा मारतात. भाऊंना बोलायला खूप आवडत असल्याने कोणी कुतूहलाने त्यांनी साकारलेल्या कलाकृतींबद्दल कोणी त्यांच्याशी बोलायला आलं तर ते भरभरून बोलतात आणि माहिती देतात. त्यांच्या सर्व शिल्पकलांचा आढावा घेणार "आकार" हे राजहंस प्रकाशन तर्फे प्रकाशित करण्यात आलेल पुस्तक ज्यात त्यांच्या सर्व शिल्पांची आणि भाऊंच्या कलेच्या प्रवासाची तपशीलवार माहिती आहे. फक्त भाऊच नव्हे तर त्यांचा सगळा परिवारच कलाविश्वात मग्न आहे. भाऊंच्या दोन्ही सुना पैकी एक संगीता साठे या भरतनाट्यम विशारद आहेत व कल्याण गायन समाज इथे भरतनाट्यमचे क्लासेस घेतात, तर दुसरी सून मृदुला साठे या शास्त्रीय संगीत विशारद आहेत. भाऊंच्या पत्नी नेत्रा साठे या सुद्धा प्रसिद्ध चित्रकार व कवयित्री होत्या तसेच भाऊंचा नातू अनिरुद्ध लेले हा सुद्धा चित्रकार आहे. 

भाऊंच सध्याच वय फक्त 95 वर्षे काही वर्षांपूर्वी त्यांनी शिल्पकलेच्या कामातून रजा घेतली असली तरी आजसुध्दा त्यांचा सळसळून व ओसंडून वाहणारा उत्साह हा एखाद्या तरुणाला लाजवेल असाच आहे. काही वर्षांपूर्वी श्री ब्रह्मचैतन्य महाराज गोंदवलेकर यांच्या 5 ते 6 फुटी पंचधातूंच्या मूर्तीचे काम भाऊंनी सुरू केले आणि अशा 4 ते 5 मूर्ती भारतात इंदोर, बेंगलोर, पुणे, बदलापूर येथील महाराजांच्या मठात या मूर्ती विराजमान आहेत. तसेच 2013 साली श्री महाराजांच्या शंभराव्या पुण्यतिथी निमित्त बदलापूरचे श्री समुद्र यांनी संकल्प केला होता की श्री महाराजांच्या अडीच फुटी पंचधातूच्या 108 मूर्ती त्यांना ठिकठिकाणी जिथे श्रींची उपासना होते तिथे द्यावयाच्या आहेत. यातील काही मूर्तींचे काम स्वतः श्री भाऊ साठे व नंतर उर्वरित सर्व मूर्तींचे शिल्पकाम त्यांच्या मुलानेच केले आहे. मला सांगायला अतिशय आनंद होतो की संकल्प केलेल्या 108 मूर्तींमधील श्रींची एक मूर्ती आमच्याही घरी विराजमान आहे. 

सर्जनशीलता, कल्पकता व कलेशी असलेली सचोटी आणि प्रामाणिकपणा हे गुण भाऊंमध्ये असल्याने त्यांनी साकारलेल्या त्या त्या व्यक्तींच्या शिल्पात आवश्यक ते सर्वगुण आपल्याला शिल्प फक्त पाहतानाच दिसून येतात व जाणवतात.  श्रीमहाराजांच्या जितक्या मूर्ती भाऊंनी साकारल्या त्यात आदीदैविक, आदीभौतिक व आध्यात्मिक या त्रिविध तापांचा त्रिवेणी संगम दिसून येतो. तसेच मूर्तीची कलात्मकता, सौंदर्य व महाराजांची भावमुद्रा यात तंतोतंत उतरली आहे. 

अशा या महान कलासक्त, ऋषीतुल्य व आत्ममग्न शिल्पकार भाऊ उर्फ सदाशिव साठे यांच्या शिल्पकलेच्या कार्याला सलाम🚩🙏🏻 ते असेच ठणठणीत राहोत व वयाची शंभरी गाठोत हीच सदिच्छा!💯😊

©® - आनंद लेले...✒️

बोलीभाषा संस्कृती

 

बदलत्या काळात अगदी अश्मयुगानंतर भाषा जेव्हा अस्तित्वात आली त्यानंतर काळाप्रमाणे भाषेचं स्वरूप हे बदलत गेलं. आपण ज्या समाजात राहतो तिथे किंवा भूतलावर कुठल्याही देशात किंवा प्रांतात राहत असताना आपल्या प्रत्येकाचा एक विशिष्ट समाज, जात, पोटजात, धर्म असतो. पण याबद्दल जितकी ढोबळ माहिती असते त्यापेक्षा थोडी जास्त किंवा खूप माहिती असते. पण पूर्ण माहिती ही कोणालाच नसते. अर्थात ह्या गोष्टींचा अतिपरिचय असल्याने त्यातल स्वाभाविक अज्ञान असतं किंवा मग त्यात कुतूहल किंवा रस हा शून्य असतो. म्हणून एखाद्या अमूक तमुक भाषेबद्दल कुठलीच माहिती न घेता आपण ब-याचदा वाटेल ती विधाने करत असतो. 

महाराष्ट्राचा जर सांस्कृतिक इतिहास आपण पाहिला तर आपल्या पटकन लक्षात येईल की गेल्या 9 ते 10 शतकात आपल्या मराठी भाषेत जमीन-आसमानचा फरक दिसून येतो. 12 व्या शतकात म्हणजे चक्रधर स्वामी यांच्या काळात बोलली जाणारी भाषा ही खूप प्राकृत होती. शाळेत असताना ज्यांनी चक्रधर स्वामी यांचे डुळकैलेया बाळकाचा किंवा आधारिचेया परिसाचा दृष्टांत अभ्यासलेत त्यांना कळून येईल की जर मूळ अर्थ कळला नाही तर या दृष्टांताचा अर्थ आपल्याला मुळीच लावता येत नाही. हीच भाषा नंतर संत नामदेव, संत एकनाथ, संत रामदास किंवा अगदी आजच्या आधुनिक युगातले संत गजानन महाराज, गोंदवलेकर महाराज यांच्यापर्यंत येताना झिरपत झिरपत आल्यामुळे तिच्यात अनेक बदल होत गेले. जनरेशन गॅपमुळे सुद्धा प्रत्येक पिढीत बोलल्या जाणा-या भाषेत खूप फरक पडतो. त्यात संस्कारांचा ही खूप मोठा प्रभाव पडतो. पण तरी सुद्धा जी भाषा आपले आजी आजोबा किंवा पणजोबा बोलायचे त्यांच्या आणि आपल्या भाषेत प्रचंड तफावत दिसून येते. 

भाषा आणि बोली भाषा यातला फरक हाच आहे की एखाद्या भाषेकडे आपण फक्त बाहेरून बघतो त्याला भाषा म्हणून संबोधतो, पण जेव्हा एखाद्या भाषेचा आपण आपल्या रोजच्या व्यवहारात वापर करतो आणि त्या भाषेतले शब्दोच्चार त्या भाषेच्या रोजच्या वापरामुळे आणि माहितीमुळे काही प्रमाणात आपल्याला हवे तसे वळवतो किंवा मूळ शब्दांचे अनेकदा अपभ्रंश किंवा वाक्प्रचारात बदल करतो तेव्हा ती बोलीभाषा होते. जेव्हा एखाद्या विभागात, समाजात किंवा परिवारात राहून ती बोलीभाषा जास्तीत जास्त प्रमाणात बोलली जाते तेव्हा त्यात एकप्रकारची विनिमयघनता निर्माण होते. ज्यामुळे त्या भाषेच्या आकलनात आपल्यास अधिकच सुलभता प्राप्त होते व ती भाषा आपल्यासाठी अधिकाधिक सुकर होते. परिणामतः त्या भाषेत एक विशिष्ट प्रकारचे परिवर्तन करण्याची सखोल क्षमता प्राप्त होत असते.

भौगोलिक कारणामुळे सुद्धा भाषेत प्रचंड बदल होत असतो. ब-याचदा आपण ऐकलं असेल की विशेषकरून देशावर राहणारी मंडळी ही प्रांत, शुल्लक, परत आणि वेगळा असे मराठी शब्द असूनही या शब्दांना हिंदी किंवा उर्दू भाषेतले पर्यायी शब्द जसे की इलाका, मामुली, वापीस आणि अलग असे शब्द त्यांच्या वाक्यात वापरताना दिसतात. पण त्यांची बोलण्याची जी शैली असते त्यात हे शब्द मिक्स होऊन त्यांच्या तोंडून ऐकायला खूप छान वाटतात. एखादा माणूस विविध प्रकारच्या बोलीभाषा किंवा वेगवेगळ्या भाषा लीलया बोलत असला तरी त्याची त्यातल्या एका विशिष्ट भाषेवर मजबूत पकड असते.

जेव्हा दोन किंवा अधिक व्यक्ती एक भाषा एकाच प्रकारे बोलत असतात तेव्हा त्यांची व्यक्तिभाषा ही सुबोध असते. पण त्याच दोन व्यक्तींच्या एकाच भाषेतल्या बोलण्यात जर मुळीच साम्य नसेल, तर त्यातला आशय हा दुर्बोध होतो. मराठी व्यतिरिक्त इतर भाषा जेव्हा आपण कोणाच्या तोंडून ऐकतो, त्या भाषेतले परिचित शब्द जेव्हा आपल्या कानावर पडतात तेव्हा भाषा समान आहे किंवा कळली आहे असा आपला गैरसमज होतो. पण हा समज त्या भाषेतील समान शब्दसंग्रहामुळे होत असतो. पण शब्दसंग्रह म्हणजे भाषा नव्हे तर शब्दांतून व्यक्त केलेल्या विधानातून त्या शब्दांचा आशय कळणे म्हणजे भाषा कळणे. म्हणून जातीय, राजकीय, व्यावसायिक, स्थानिक, प्रादेशिक, ऐतिहासिक, भौगोलिक, धार्मिक अशा प्रत्येक स्तरावर भाषेचे स्वरूप हे सतत बदलत असते. बोलली जाणारी किंवा मुखोद्गत असणारी प्रत्येक भाषा ही जेव्हा प्रत्यक्ष लेखन केले जाते तेव्हा ती ख-या अर्थाने शुद्ध आणि ग्राह्य मानण्यात येते. आपण जेव्हा बोलत असतो तेव्हा आपण बोलीभाषेचाच वापर करतो पण जेव्हा लिहायची वेळ येते तेव्हा व्यवस्थित लिहितो. म्हणूनच एखाद्या व्यासपीठावर किंवा सांस्कृतिक, सामाजिक कार्यक्रमात बोलली जाणारी, आपण आपल्या मित्र-परिवारासमवेत असताना बोलली जाणारी भाषा व आपण आपल्या घरी आपल्या कुटुंबियांसोबत असताना बोलली जाणारी भाषा यात सुद्धा पुष्कळ फरक असतो. 

वेगवेगळ्या कुटुंबातील जण हे वेगळी भाषा बोलत असतात. कोणी म्हणत स्वयंपाक करते, कोणी म्हणतं जेवण बनवतेय. कोणी चपाती,कोणी पोळी कोणी डास, कोणी मच्छर तर कोणी काडयापेटी किंवा मग कोणी माचीस असे प्रत्येक जण त्याच किंवा इतर वेगळ्या भाषेतले प्रचलित शब्द आपल्या बोलीभाषेत वापरून एकतर भाषा बिघडवत तरी असतो किंवा अधिक समृद्ध तरी करत असतो असे म्हणता येईल. काही जणांना एक विशिष्ट भाषा व्यवस्थित बोलता येत नसल्याने ते दोन भाषांचा एकत्रित मेळ घालून बोलत असतात. उदाहरणार्थ कोणीतरी हिंदीत पत्ता विचारल्यावर सामने के बोळ मे से शिरो असं सांगण्यात येत. कोणी म्हणतं मे पहले पानी मे शिरा, फिर पोहा और बादमे डुबाच😛 किंवा एखाद्या दुकानात गेल्यावर तिथला दुकानदार आपल्याला म्हणतो तुमको क्या मंगता हे? अशा तऱ्हेने द्विभाषा एकत्रित करून त्यातून वेगळी भाषा आपण अस्तित्वात आणत असतो. इतकेच नव्हे तर आपल्या भाषेतील तोचतोचपणा आणि त्याच वाक्यांना कंटाळून आपणच त्यात कुठेतरी विसंगती शोधून त्यातून विनोद निर्मिती करत असतो. आम्ही शाळेत असताना आमचे सर आम्हाला म्हणायचे "जास्त गोंगाट करू नका नाहीतर कानाखाली चिमण्या गणपती काढेन"😜🤣 अशा प्रकारे काळाच्या ओघात वेगवेगळ्या स्थित्यंतरांमुळे वेगवेगळ्या संस्कृतीतून वेगवेगळ्या भाषा, पोटभाषा, बोलीभाषा तयार होत असतात आणि त्यात नवनिर्मिती होऊन त्या अधिकच समृद्ध होत असतात.

©® - आनंद लेले..✒️